آیکونوگرافی پیکره ی سفالین سلطان طغرل سلجوقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 رئیس دانشکده هنر های تجسمی و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان

2 استاد تمام و مدیر گروه مطالعات عالی هنر، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

3 مدرس مدعو گروه نقاشی و مجسمه سازی، دانشکده هنرهای تجسمی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

چکیده

هنر پیکره تراشی و خاصه پیکره‌های انسانی که در دوران پس از اسلام مورد احتیاط قرار گرفته بود-اگر نگوییم دچار حرمان شده بود- در دوران سلجوقیان مورد توجه واقع شده و پیکره‌های انسانی با موضوعات مختلف ساخته شدند.
از جمله این پیکره‌ها که احتمالاً ساخته‌ی کاشان است، پیکره مردی‌ست که به حالت دوزانو روی زمین نشسته و کلاهی بر سر دارد که نام سلطان طغرل و تاریخ 538 هـ. ق. بر روی آن مرقوم شده است. در صورتی که در سال مذکور هیچکدام از سه سلطان طغرل سلجوقی حکومت نمی‌کردند. از طرفی پیکره مورد بحث از سوی برخی کارشناسان به عنوان مهره شطرنج به مخاطبان معرفی شده است.
هدف این مقاله تبیین کارکرد و دلیل شکل گیری پیکره مذکور و در پی آن اشتباه زدایی از اثری ایرانی است که دگرگونه به جهانیان معرفی شده است. سؤال اصلی مقاله چیستی مفهوم پیکره بوده و سعی بر آن است تا با استفاده از روش آیکونوگرافی و توجه به متون مکتوب و یافتن معنای ثانویه تصاویر، به سؤال مقاله پاسخ داده شود.
نتیجه مقاله نشان می‌دهد که نشانگان موجود در پیکره هیچ‌گونه ارتباطی با شطرنج نداشته و به احتمال قریب به یقین یادمان مظالم‌نشینی و یا حضور سلطان در مراسم سماع است.

کلیدواژه‌ها


آربری، ا.ج. (ویرایشگر) (1336)، میراث ایران، (بیرشک، احمد، پازارگاد، بهاءالدین، حاتمی، عزیزالله، سعیدی، محمد، صدیق، عیسی، و معین، محمد، مترجمین)، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا (1389)، تاریخ فخری، (گلپایگانی، محمد وحید، مترجم)، (ویرایش پنجم)، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
بئر، ایوا (1394)، پیکر انسان در هنر اسلامی؛ میراث گذشته و تحولات پس از اسلام، (صدری، بهنام، مترجم)، مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن»، تهران.
بازورث، ک. ا، لمبتون، باسانی، هاجسن، پطروشفسکی، و گرابر (1390)، تاریخ ایران کیمبریج: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، (انوشه، حسن، مترجم، جی. آ. بویل، ویرایشگر)، (ویرایش دهم، ج پنجم)، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران.
بنداری اصفهانی، فتح بن علی (2536)، تاریخ سلسله سلجوقی: زبدة النصره و نخبة العصره، (جلیلی، محمد حسین، مترجم)، بنیاد فرهنگ ایران، تهران.
پاکباز، رویین(1384)، نقاشی ایران، (ویرایش چهارم)، انتشارات زرین و سیمین، تهران.
پرایس، کریستین (1389)، تاریخ هنر اسلامی، (رجب نیا، مسعود، مترجم)، (ویرایش چهارم)، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران.
تناولی، پرویز (1392)، تاریخ مجسمه سازی در ایران، چاپ و نشر نظر، تهران.
دزی، راینهارت پیتر آن (1389)، فرهنگ البسۀ مسلمانان، (هروی، حسینعلی، مترجم)، (ویرایش چهارم)، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
دیماند، موریس اسون (1389)، راهنمای صنایع اسلامی، (فریار، عبدالله، مترجم)، (ویرایش چهارم)، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان (1386)، راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، (ویرایش محمد اقبال)، انتشارات اساطیر، تهران.
طوسی، خواجه نظام الملک (1389)، سیرالملوک (سیاست نامه)، (دارک، هیوبرت، ویرایشگر)، (ویرایش نهم)، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
غزالی، ابوحامد محمد (1380)، کیمیای سعادت، (خدیو جم، حسین، مصحح)، (ویرایش نهم، ج اول)، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
کاهن، کلود (1392)، برآمدن ترکان، در یعقوب آژند (گردآورنده و مترجم)، ترکان در ایران (چ دوم، صص 3- 66)، انتشارات مولی، تهران.
کلوزنر، کارلا (1389)، دیوانسالاری در عهد سلجوقی، (آژند، یعقوب، مترجم)، (ویرایش سوم)، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران.
کونل، ارنست (1387)، هنر اسلامی، (طاهری، هوشنگ، مترجم)، (ویرایش هفتم)، انتشارات توس، تهران.
گروهی از نویسندگان (1383)، پوشاک در ایران زمین، (متین، پیمان، مترجم، یارشاطر، احسان، ویرایشگر)، (ویرایش دوم)، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران.
لمبتن، آن (1392)، تداوم و تحول در تاریخ میانۀ ایران، (آژند، یعقوب، مترجم)، (ویرایش چهارم)، نشر نی، تهران.
لمبتون، آن. ک. س (1391)، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، (آژند، یعقوب، مترجم)، (ویرایش چهارم)، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران.
موسوی خامنه، زهرا (1386)، تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی: مجسمه سازی (برگرفته از صنایع دستی)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی «سمت»، تهران.
مونسی سرخه، مریم؛ طالب پور، فریده و گودرزی، مصطفی (1389)، نوع لباس و نمادهای رنگ در عرفان اسلامی، هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، شماره ۴۴، صص ۵–۱۴.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1389)، التنبیه و الاشراف، (پاینده، ابوالقاسم، مترجم)، (ویرایش چهارم)، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
نیشابوری، ظهیرالدین (1390)، سلجوقنامه، انتشارات اساطیر، تهران.
نیشابوری (عطار)، فریدالدین محمد (1365)، تذکرة الاولیاء، (ویرایش سوم)، انتشارات زوار، تهران.
Gordon, Stewart (2017), Saudi Aramco World : The Game of Kings, www.aramcoworid.com, Retrieval 2017/7/21. http://archive.aramcoworld.com/issue/200904/the.game.of.kings.htm.
Khalili Collections (2010), Chess Piece in the Form of a Seated Man, www.khalili.org, Retrieval 2017/7/21. http://www.khalili.org/collections/category/1#object/POT-1310.
Metropolitan Museum of Art (2017), Hollow Vessel in the Shape of a Bearded man, The Metropolitan Museum of Art, Retrieval 2017/7/21, http://www.metmuseum.org/art/collection/search/452027.
Rogers, J. M (2010), The arts of Islam: masterpieces from the Khalili collection, Thames & Hudson, London.
Sotheby’s (2010), A Large Kashan Turquoise Pottery Figurine of a Seated Man sotheby’s.com, Retrieval 2017/7/21, http://www.sothebys.com/en/auctions/ecatalogue/2010/arts-of-the-islamic-world-l10223/lot.159.html#languageModal.
Wilkinson, Charles K & Dennis, Jessie McNab (1968), Chess: East and west, Past and present, The Metropolitan Museum of Art, New York.
Gibson, M (2012), Ceramic Sculpture from the Medieval Islamic World, Hadeeth ad-Dar, (35), 24–28.
Panofski, E (2009), Iconography and Iconology: An Introduction to the Study of Renaissance Art, In The Art of Art History D. Preziosi (Ed.), (second edition), Oxford University Press Inc, New York.