The capacities and functions of using ugliness in aesthetic works

در تاریخ هنر و به‌ویژه دوره‌های متأخر آن، پدیده‌ای آشکارا زیبا یا پدیده‌ای که به‌تعبیری امکان زیباترشدن داشته، به‌دست هنرمند و در نتیجۀ یک کنش هنری، زیباتر می‌شده و در جایگاه یک اثر هنری، تولدی دوباره می‌یافته‌است. در این میان، انبوهی از آثار نیز پدید آمده‌اند که موضوع یا محتوایشان به گونه‌ای بوده‌است که در فاهمۀ متعارف و سنت‌های زیبایی‌شناختی پیشینشان، زشت انگاشته می‌شده‌اند. بسیاری از تولیدکنندگان این فرآورده‌ها و مخاطبانشان، با به چالش کشیدن تعاریف کلیشه‌ای از زشتی، عناصر زشت‌انگاشته‌شدۀ چنین ابداعاتی را زشت نمی‌یافته‌اند. انبوه کارکردهایی که ممکن است پدیده‌های زشت هنری یا اخلاقی در برانگیختگی حسی یا وجدانی مخاطبان داشته باشند یا مثلاً استفاده‌های سیاسی فراوان از ظرفیت‌های چنین پدیده‌هایی در مرزبندی مفاهیم و ایدئولوژی‌ها، به بروز پربسامد زشتی‌ها در آثار هنری انجامیده و متعاقباً، به بازتعریف زشتی و ویژگی‌های فلسفی آن منجر شده‌است. در مقالۀ حاضر، بررسی شده‌است که چرا و به چه اهدافی بعضی هنرمندان در آثارشان از پدیده‌های نازیبا/زشت استفاده کرده‌اند. به‌این‌منظور، کوشش شده انواع کارکردهایی را که ممکن است انعکاس زشتی‌ها در فرآورده‌های زیبایی‌شناختی ایجاد کند، در نظریه‌های زیبایی‌شناسی جست‌وجو و دسته‌بندی و به نمونه‌هایی از چنین کارکردهایی در آثار هنری نیز اشاره شود.

استقرای شواهد نشان می‌دهد که پدیده‌های زشت‌انگاشته‌شده در آثار هنری عموماً و عمدتاً بنا به سه کارکرد و قابلیت اصلی زیبایی‌شناختی، معرفت‌شناختی و روان‌شناختی به کار گرفته می‌شوند. این دسته‌بندی سه‌گانه را می‌توان براساس گونه‌های ادراک در آدمی و مطابق با ادراکات حسی، ذهنی و عاطفی وی دانست. در کارکرد زیبایی‌شناختی، پدیدۀ زشت را به‌منظور برجسته‌سازی و بزرگ‌نمایی پدیدۀ زیبا و به‌هدف جلب توجهِ حاصل از تقابل اضداد در اثر می‌گنجانند. در قابلیت معرفتی، حضور و بروز پدیده یا پیام زشت در اثر به نیت آگاهی‌بخشی و توجه‌دهی به وجود یا سیطرۀ زشتی‌های مغفول‌مانده صورت می‌گیرد. در کارکرد روان‌شناختی، عناصر زشت‌انگاشته‌شدۀ فرآوردۀ هنری به‌نیت برانگیختگی احساسی مخاطب و تهییج عاطفی وی استفاده می‌شوند. هر سه گونۀ این کارکردهای اصلی را ممکن است با مقاصد و اهدافی فرعی به کار بست. رایج‌ترین مقاصد استفادۀ ابزاری از زشتی‌ها در هنر به سه دستۀ اهداف و انگیزه‌های اخلاقی، تبلیغاتی و سرگرم‌کننده تفکیک‌پذیرند. در استفاده‌های اخلاقی از زشتی‌ها، ممکن است پدیده‌ها و انگاره‌های زشت را به‌منظور تأکید و تأیید ارزش یا هنجاری اخلاقی از طریق همان کارکردهای سه‌گانۀ اصلی، یعنی با جلب‌توجه زیبایی‌شناختی، معرفت‌بخشی هنری، یا برانگیختگی احساسی، در اثر هنری منعکس کنند. در استفاده‌های تبلیغاتی، زشتی‌ها را به نیت تخریب سیاسی، تجاری، یا اجتماعی ارزش‌ها و محصولات رقبا به کار می‌بندند. در کارکرد سرگرمی‌ساز، مراد از بازنمایی زیبایی‌شناختی زشتی‌ها تفنن و پیشگیری از کسالت ناشی از به‌کارگیری یک‌نواخت زیبایی‌هاست. همۀ این کارکردها موجب شده‌اند در نگاه جدیدتر به آثار هنری و نقادی امروزین هنر، برخلاف نظر غالب ادوار قدیم‌تر، زشتی‌ها هویتی کارکردی و متمایز بیابند و در محصولات زیبایی‌شناختی جدید، معمولاً با ترکیبی از کارکردهای یادشده، مجال ظهور داشته باشند. توجه به این کارکردهای پدیده‌های زشت، افزون بر آنکه ممکن است در تولید آفرینش‌های هنری به کار بیاید، به لزوم درنظرگیری امکانات استفاده از زشتی‌ها در نقادی و داوری آثار نیز توجه می‌دهد.

واژه‌های کلیدی: زشت‌وزیبا، کارکردهای زشتی، زیبایی‌شناسی زشتی، تاریخ هنر.