بازخوانی مضامین و تصویرآفرینی‌های پرندگان در آرایه‌های بناهای قاجاری مازندران با رویکرد ادبی و عرفانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی گروه هنر، دانشگاه ملی مهارت، تهران، ایران

2 استادیار گروه صنایع دستی، دانشکده هنر و علوم انسانی فارسان ، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران.

چکیده

نقوش پرندگان در بناهای تاریخی- بومی، به‌صورت مجزا و گاه در امتزاج با سایر اشکال، فراتر از جنبه زیبایی‌شناسانه و نمایش در زیستگاه مردمان هر منطقه ‌است. پژوهش حاضر با مطالعات اسنادی و میدانی، 30 نقش‌مایه پرنده در دیوارنگاره‌های قاجاری مازندران را توصیف و تحلیل می‌کند. داده‌های حاصل از مشاهدات میدانی نقوش با مفاهیم و نمادپردازی پرندگان در متون ادبی و عرفانی تطبیق داده شده تا پیوند میان بازنمایی عینی و معناپردازی فرهنگی-عرفانی روشن گردد. نگارندگان، با هدف کشف بطون و سطوح معنایی‌های پرندگان، به چرایی و چگونگی کاربرد آن در آرایه­های بناهای قاجاری مازندران، به این پرسش پاسخ می‌دهند که: نقش‌مایه پرندگان در بناهای قاجاری مازندران از چه ویژگی‌های بصری و مفهومی برخوردارند؟ یافته‌ها نشان می‎دهند که این نقوش فراتر از کارکرد صرفاً زیبایی‌شناسانه، حاوی محتوای غنی عرفانی بوده و بیانگر آرزوهای انسان برای دوری از پلیدی‌ها و دستیابی به جهانی آرمانی است. این نقوش همچنین کارکرد بلاگردانی داشته و ریشه در باورهای اساطیری و قومی-مذهبی منطقه دارند. تحلیل‌ها نشان می‌دهند که هنرمندان با خلاقیت و تکنیک‌های متنوع، نقوش پرندگان را در پیوند با آرایه‌های گیاهی اجرا کرده‌اند تا مفاهیم معنوی را تقویت کنند. این نقوش نمادی از حقیقت مطلق روح، انسان کامل، عشق، سعادت ابدی و آرامش هستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  • قرآن کریم

    نهج‌البلاغه. (1386). (امام علی بن ابیطالب علیه‌السلام)، (سید رضی، گردآوری؛ محمد دشتی، مترجم). تهران: پیام عدالت. (چاپ اثر اصلی 400 ه.ق).

    - آقاجانی، حسین (1359). تعمیرات نقاشی. اثر، ۱ (۱): 79-90. https://journal.richt.ir/athar/article-1-475-fa.html

    • اثنی‌عشری، عاطفه (1400). مقایسه تطبیقی فرم‌شناسی و نمادشناسی نقوش پرنده بر روی سفال‌های پیش از تاریخ و سفال‌های دوره اسلامی در ایران. هنرهای صناعی ایران، 4(2)، 163-177.
    • - https://doi.org/10.22059/jfava.2024.367715.667205 -
    • اسلامی ندوشن، محمد (1351). داستان داستان‌‌ها. طوس.
    • - اسماعیل‌‌پور، ابوالقاسم (1377). اسطوره بیان نمادین. سروش.
    • - باجلان فرخی، محمدحسین (1392). در قلمرو انسان‌شناسی اسطوره و آیین. نشر افکار.
    • - باقری حمیدآبادی، ابراهیم (1390). پرندگان در فرهنگ عامه مازندران با نگاهی به منطق‌‌الطیر، مثنوی معنوی، کلیله‌ودمنه و کنزالاسرار. شلفین.
    • - بشرا، محمد (1380). افسانه‌ها و باورداشت‌‌های مردم‌شناختی جانوران و گیاهان در گیلان پرندگان (جلد 1). انتشارات دهسرا.
    • - بلخاری قهی، حسن (1389). آشنایی با فلسفه هنر. پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی.
    • - بلخاری قهی، حسن (1399). سیمرغ اوستایی، سیمرغ اشراقی پژوهشی در ریشه‌شناسی تاریخی سیمرغ در حکمت ایرانی، تاریخ فلسفه، 10 (4)، 77-98. https://sid.ir/paper/400189/fa
    • - بهار، مهرداد (1375). پژوهشی در اساطیر ایران. آگه. - پورنامداریان، تقی (1367). رم‍ز و داس‍ت‍ان‌ه‍ای‌ رم‍زی‌ در ادب‌ ف‍ارس‍ی‌: ت‍ح‍ل‍ی‍ل‍ی‌ از داس‍ت‍ان‌ه‍ای‌ ع‍رف‍ان‍ی‌-ف‍ل‍س‍ف‍ی‌ اب‍ن‌س‍ی‍ن‍ا و س‍ه‍روردی. شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    • - پورنامداریان، تقی (1369). سیمرغ و جبرئیل، جستارهای نوین ادبی، 90 و 91، 463-478. https://jls.um.ac.ir/article_40139.html - پورنامداریان، تقی (1390). عقل سرخ، شرح و تأویل داستان‌‌های رمزی سهروردی. سخن.
    • - تفضلی، احمد (۱۳۹۱)، مینوی خرد. توس.
    • - جابز، گرترود (1370). سمبل‌‌ها، کتاب اول: جانوران (محمدرضا بقاپور، مترجم). مترجم.
    • - حافظ شیرازی، شمس‌الدّین محمد (1367). دیوان حافظ. سروش.
    • - حیدری سورشجانی، عاطفه، زکریایی کرمانی، ایمان، شایگان‎فر، نادر و قنبری عدیوی، عباس (1398). تفسیر معنایی- محتوایی گونه‌های نقش پرنده در فرش چهارمحال و بختیاری با رویکرد نمادشناسی، گلجام، 15(36)، 219-246. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.20082738.1398.15.36.15.7
    • - خاقانی، بدیل بن علی (1388). دیوان اشعار. زوار. - خوشدل، محمدرضا (1377). ادبیات شفاهی روستا. خاتم.
    • - خیریه، بهروز (1385). نقش حیوانات در داستان‌‌های مثنوی معنوی. فرهنگ مکتوب.
    • - دوستخواه، جلیل (۱۳۷۱)، اوستا: کهن‌‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی. مروارید.
    • - ذوالفقاری، حسن و بشیری، علی‌اکبر (1394). باورهای عامیانه مردم ایران. چشمه.
    • - زمانی، کریم (1386). شرح جامع مثنوی معنوی (دفتر دوم و دفتر چهارم). اطلاعات.
    • - سپهری، سهراب (1389). هشت‌کتاب. آدینه سبز.
    • - سرافرازی، محمدرضا (1369). کبوترخانه‌های گلپایگان (قسمت آخر): راه‌های مقابله با دشمنان کبوتر، جهاد، 128، 43-45. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/240656/
    • - سلطانی گرد فرامرزی، علی (1372). سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران. مبتکران.
    • - شوالیه، ژان و گربران، آلن (1379). فرهنگ نمادها (جلد 1). (سودابه فضایلی، مترجم). جیحون. (چاپ اصلی 1982). -
    • شوالیه، ژان و گربران، آلن (1385). فرهنگ نمادها (جلد 4). (سودابه فضایلی، مترجم). جیحون. (چاپ اصلی 1982).
    • - شهری، جعفر (1371). طهران قدیم (جلد 4)، انتشارات معین.
    • - شیمل، آنه‌ماری (1397). رمزگشایی از آیات الهی (عبدالرحیم گواهی، مترجم). دفتر نشر فرهنگ اسلامی. (چاپ اصلی 1994).
    • - صباغ‌پور آرانی، طیبه و شایسته‌فر، مهناز (1389). بررسی نقش‌مایه نمادین پرنده در فرش‌های صفویه و قاجار از نظر شکل و محتوا، نگره، 5(14)، 39-50. https://sid.ir/paper/142861/fa
    • - طاهری، صدرالدین (1396). نشانه‌شناسی کهن‌الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های همجوار، نشر شورآفرین.
    • - طاهری، صدرالدین (1397). نشانه‌شناسی پرندگان در هنر و ادبیات ایران، زبان و گویش‌‌های ایرانی، 9(9)، 19-36. https://andisheeslam.monster/fa/article/402283/
    • - عبدالهی، منیژه (1381). فرهنگنامه جانوران در ادب پارسی بر پایه واژه‌شناسی، اساطیر، باورها، زیبایی‌شناسی و ... (جلد 2). انتشارات پژوهنده.
    • - عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین (1360). منطق‌‌الطیر. اساطیر.
    • - علوی، فریده (1386). نماد پرنده در آثار شاعران فرانسوی قرن نوزدهم میلادی با نگاهی به ادب فارسی، پژوهش‌‌های زبان خارجی، 37، 83-104. https://jor.ut.ac.ir/article_18082.html
    • - علی‌‌پور، علی (1384). طاووس در فرهنگ و ادب فارسی، بهارستان سخن، 3، 262-283. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/336446/
    • - عوض‌‌پور، بهروز (1396). رساله‌‌ای در باب گل و مرغ. مؤسسه کتاب‌آرایی ایرانی.
    • - عیسى‌پور، عزیز (1388). گالش‌ها، دامداری، کوچ و زندگی مردم جنگل و کوهپایه‌نشین تنکابن. ائلشن.
    • - فتوحی، محمود (1398). بلاغت تصویر، سخن.
    • - فرنبع دادگی (1400). بندهش. (مهرداد بهار، گزارنده). تهران: توس.
    • - فریزر، جیمز جرج (1401). شاخه زرین پژوهشی در جادو و دین. (کاظم فیروزمند، مترجم). آگاه. (چاپ اصلی 1994).
    • - فنایی، زهرا، مجابی، سید علی و آیت‌‌اللهی، حبیب‌‌الله (1390). بررسی تطبیقی و تحلیلی گچ‌بری در خانه‌‌های قاجاری اصفهان، نقش‌‌مایه، 4(8)، 43-56. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1495547/
    • - کریستین‌سن، آرتور (1367). ایران در زمان ساسانیان (رشید یاسمی، مترجم). امیرکبیر. (چاپ اصلی 1935).
    • - کریمی، شکیلا (1398). نمادشناسی نقش مرغابی‌سانان در آثار هنری ایران، هنر و تمدن شرق، 7(26)، 21-40. https://www.jaco-sj.com/article_103525.html
    • - کشاورزی، سودابه، تاج واردی، زرین و رضایی دشت ارژنه، محمود (1398). بن‌‌مایه‌‌های اسطوره‌‌ای مربوط به پرندگان در افسانه‌‌های لری، فرهنگ و ادبیات عامه، 7(27)، 73-96. dor: 20.1001.1.23454466.1398.7.27.3.3
    • - کوپر، جی. سی (1400). فرهنگ نمادهای آیینی (رقیه بهزادی، مترجم). نشر علمی. (چاپ اصلی 1971).
    • - گوشه‌‌گیر، علاءالدین (1377). کجا یا نبرد کبوتر باز، تهران: معین.
    • - مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1384). بحارالانوار (جلد 51). کتابچی.
    • - مدرسی، فاطمه (1382). سی مرغ در آیینه سیمرغ. مؤسسه انتشاراتی حسینی اصل.
    • - مقدم، محمد (1385). جستار در باره مهر و ناهید. هیرمند.
    • - مکی‌‌نژاد، مهدی (1387). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی (تزیینات معماری). سمت.
    • - مهجوریان نماری، علی‌اکبر (1374). باورها و بازی‌های مردم آمل. فرهنگ خانه مازندران.
    • - میتفورد، میراندابوروس (1394). دائره‌المعارف مصور نمادها و نشانه‌‌ها (معصومه انصاری و حبیب بشیرپور، مترجم). سایان. (چاپ اصلی 1996).
    • - نادری گرزالدینی، مرجانه و جعفری دهکردی، ناهید (1402). واکاوی معنایی و بازنمود بصری نقش‌‌مایه‌‌ سرو در آرایه‌‌های بناهای مذهبی مازندران دوره‌‌ی قاجار، پژوهش هنر، 13(26)، 69-87. https://ph.aui.ac.ir/article-1-1350-fa.html
    • - نادری گرزالدینی، مرجانه و نادریان، کاوه (1403). مطالعه و بررسی کاشی‌‌کاری‌‌های مسجد مولانا، معماری سبز، 10(1)، 41-52. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/2209815/
    • - نامورمطلق، بهمن و کنگرانی، منیژه (1394). فرهنگ مصور نمادهای ایرانی. مؤسسه نشر شهر.
    • - نبی‌لو، علیرضا (1394). بررسی تصاویر شعری بلبل در ادبیات فارسی، ادب و زبان دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، 18(37)، 235-262. https://journals.uk.ac.ir/article_1003.html
    • - نیبرگ، هنریک ساموئل (1359). دین‌های ایران باستان (سیف‌الدین نجم‌آبادی، مترجم). انتشارات مرکزی ایرانی مطالعه فرهنگ‌ها. (چاپ اصلی 1938).
    • - وارنر، رکس (1386). دانشنامه اساطیر جهان (ابولقاسم اسماعیل‌پور، مترجم). اسطوره. (چاپ اصلی 2007).
    • - هدایت، صادق (1342). نیرنگستان. موسسه چاپ و انتشارات امیرکبیر.
    • - یاحقی، محمدجعفر (1391). فرهنگ اساطیر و داستان‌‌واره‌‌ها در ادبیات فارسی. فرهنگ معاصر.
    • - یوسفی، فریده (1380). فرهنگ و آداب‌ورسوم سوادکوه. انتشارات پژوهش‌های فرهنگی.
    • - Gnoli, Gh (1989). Bahram in old and middle Iranian texts, Encyclopaedia Iranica, 3, New York: Routledge & Kegan Paul, 510-513.
    • - Biedermann, H. (1992). Dictionary of symbolism (J. Hulbert, Trans.). New York, NY: Facts on File