نظریۀ تجلی؛ در شرح شمایل‌گریزی هنر اسلامی و شمایل‌گرایی مسیحیت و هندوئیزم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار، دانشکدۀ هنرهای تجسمی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

موضع دین اسلام در باب شمایل‌ها چیست؟ مذاهبی همچون مسیحیت، هندوئیزم و بودیزم (از مذاهب مهم جهان امروز) شمایل‌گرا هستند و شمایل قدیسین و اولیای مذهبی خود را می‌پرستند؛ با این حال، به نظر می‌رسد دین اسلام دیدگاه کاملاً متفاوتی در این زمینه دارد. تردیدی نیست اسلام از آغاز ظهور خویش تاکنون، روی خوشی به شمایل‌ها نشان نداده است و گرچه در برخی از دوره‌های تاریخی، شمایل پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) در برخی آثار هنری ظاهر شد، این موضوع هرگز به قاعده تبدیل نشد. این مقاله با روش تحلیلی- تأویلی به بررسی تطبیقی چهار مذهب در موضوع شمایل‌ها می‌پردازد و رجوع به منابع مقدس این مذاهب گام اول بوده است؛ منابعی همچون قرآن، تورات، اناجیل اربعه، بهگودگیتا و برخی مراجع بودیسم. مبنای پژوهش نیز مسئله بنیادی تجسد1 یا به تعبیر سانسکریت، آواتار است. مسیحیت، بودیزم و هندوئیزم به تجسد اعتقاد دارند؛ بنابراین اگر «امر مطلق» در این مذاهب، در صورت بشر ظاهر شده است، چرا بازنمایی آن در شمایل‌ها حرام باشد؟ اما در قرآن هیچ اثری از تجسد نیست و حتی هنگامی که حضرت موسی(ع) از خدا می‌خواهد تا خود را بر او بنمایاند، با جواب «هرگز مرا نخواهی دید» مواجه می‌شود. اسلام تجسد را باور ندارد؛ بنابراین، روی خوشی به شمایل‌ها نشان نمی‌دهد. این در حالی است که در مذاهبی که تجسد اصلی بنیادی است، شمایل‌ها مقدس شمرده می‌شوند.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم (1390)، حُسن‌افرا، تهران.
الشیخ الصدوق(1415ق) ، التوحید، تصحیح و تعلیق السید هاشم الحسینی الطهرانی، منشورات جامعه المدرسین فی الحوزه العلمیه فی القم، قم.
انجیل عیسی مسیح، ترجمة تفسیری عهد جدید، انجیل یوحنا.
بلخاری قهی، حسن(1388)، سرگذشت هنر در تمدن اسلامی(موسیقی و معماری)، چاپ دوم، سوره مهر، تهران.
بلخاری قهی، حسن (1393)، مبانی عرفانی هنر و معماریاسلامی، چاپ سوم، سوره مهر، تهران.
بهگودگیتا(1387)، کتاب فرزانگی، ترجمه مهدی جواهریان و پیام یزدانجو، مرکز، تهران.
شاتوری، محمد(1408 ق)، مستدرک ‌الوسائل، محمد شاتوری، مؤسسه آل‌البیت، قم.
عفیفی، ابوالعلاء(1380)، شرح فصوص‌الحکم محیی الدین ابن‌عربی(شرح و نقد اندیشه ابن‌عربی)، ترجمه نصرالله حکمت، الهام، تهران.
کتاب مقدس(عهد عتیق و عهد جدید)، انجمن پخش کتب مقدسه در میان ملل.
کربن، هانری(1371)، آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمه داریوش شایگان و باقر پرهام، مؤسسه نشر آگاه، تهران.
کربن، هانری (1389)، معبد و مکاشفه، ترجمه انشالله رحمتی، سوفیا، تهران.
کوماراسوآمی، آناندا(1384)، استحاله هنر در طبیعت، ترجمه صالح طباطبایی، فرهنگستان هنر، تهران.
مجلسی، علامه(1974م)، بحارالانوار، مؤسسه الوفا؛ دار احیاء التراث العربی، لبنان، بیروت.
ناس، جان(1370)، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی‌اصغر حکمت، ویراستار پرویز اتابکی، چاپ پنجم، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران.
نهج‌البلاغه، (1379) ، به کوشش محمد دشتی، مشرقین، قم.