بررسی تطبیقی تزیینات گچبری‌ مسجد سیمره با مسجد نه‌گنبد بلخ و سامرا از دورۀ عباسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه هنر دانشگاه پیام نور.

2 دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه پیام نور

3 دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

از جمله یافته‌های بسیار مهم در فعالیت‌های میدانی شهر تاریخی سیمره، مسجد آن و تزیینات گچبری این بنا است. براساس تاریخگذاری ارائه شده این مسجد متعلق به اواخر دوران اموی و اوایل دوران عباسی و به لحاظ آرایه‌های تزیین بسیار مشابه نمونه‌های مسجد نه‌گنبد بلخ و سامرا است. اهداف اصلی پژوهش، شناسایی و معرفی بهتر تزیینات گچبری مسجد سیمره، معرفی پیشینۀ برخی تزیینات گچبری مسجدنه‌گنبدبلخ در آن و نیز تأثیر هنر ایران بر تزیینات گچبری سامرا است. ضمن معرفی تزیینات گچبری مسجد سیمره، سؤالات اصلی پژوهش عبارتند از؛1: چه میزان همانندی میان نقوش تزیینی مسجد سیمره و مسجدنه‌گنبدبلخ وجود دارد؟2: حضور نقش‌مایه‌های تزیینی گچبری‌های سیمره در تزیینات گچبری سامرا(سبکA,B) چگونه قابل تببین است؟ نتایج پژوهش نشان می‌دهد، مساجد سیمره و نه‌گنبد بلخ به لحاظ برخی آرایه‌های تزیینی و ترکیب‌بندی بسیار مشابه و می‌توان پیشنۀ نقوش تزیینی مسجد نه‌گنبد بلخ را در مسجد سیمره جستجو کرد. از سویی دیگر در تأیید محتوای متون تاریخی مبنی بر بکارگیری هنرمندان ایرانی در ساخت بنای سامرا، مسجد سیمره نمونه‌ای آشکار از تأثیر هنر گچبری ایران بر هنر گچبری سامرا از دورۀ عباسی است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی و براساس مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای به سرانجام رسیده است.

کلیدواژه‌ها


اتینگهاوزن، ریچارد؛ گرابار،الگ (1378)، هنرومعماریاسلامی، دکتر یعقوب آژند، سازمان مطالعه وتدوین کتب علوم انسانی(سمت)، تهران.
ایازی، سوری؛ سیما میری؛ زهرا جعفر محمدی؛ شهین عاطفی؛ زهرا اکبری (1387)، گچبری در آرایه و تزیینات معماری دوران اشکانی و ساسانی، موزه ملی ایران، تهران.
پوپ، آرتوراپهام؛ اکرمن، فیلیپس (1387)، سیری در هنر ایران( ازدوران پیش ازتاریخ تا امروز)، نجف دریابندی، علمی و فرهنگی، تهران.
حسن­پور،عطی (1394)، بررسی و مقایسه تطبیقی گچبر­های به دست آمده از کاوش بنای قلعه­گوری، پژوهش­های  باستان­شناسی حوزۀ آبگیر سد سیمره، به کوشش لیلا نیاکان، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و شرکت توسعه صنایع آب و نیروی ایران.
خوارزمی، مهسا (1389)، بررسیسیرتحولنقوشهندسیدرتزئیناتمعماریدورهساسانیتاسلجوقی (رابطهمیانهندسهوحکمتدرایرانباستانو دورهاسلامی)، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته پژوهش هنر، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، استاد راهنما: دکتر رضا افهمی، منتشر نشده.
دیماند، موریس اسون (1389)، راهنمای صنایع اسلامی ، عبدالله فریار، علمی و فرهنگی، تهران.
رایس، دیویدتالبوت (1386)، هنراسلامی، ماه ملک بهار، علمی و فرهنگی، تهران.
شاهین، ستاره (1380)، معرفی نقوش گیاهی در گچبریها و نقوش برجسته دوره ساسانی و تحول و تداوم آن در قرون اولیه اسلامی، استاد راهنما، دکتر مسعود آذرنوش، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد تهران مرکز، منتشر نشده.
فروزنده­ مهر، زینب (1391)، مطالعۀ فنی و هنری آثار گچ‌بری به‌دست‌آمده از محوطۀ باستانی قلعه گوری سیمره لرستان و مقایسۀ آن با آثار گچ‌بری دیگر محوطه­های این دوره، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما؛ سید مهدی موسوی کوهپر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه باستان­شناسی، منتشرنشده.
کرسول،کی.ای.سی (1393)، گذری برمعماری متقدم مسلمانان، مهدی گلچین عارفی، ترجمه و نشر آثار هنری متن، تهران.
گرابار،الگ؛ اتینگهاوزن،ریچارد (1376)، هنراموی وعباسی، دکتریعقوب آژند، مولی، تهران.
لک­پور،سیمین (1389)، کاوش­ها و پژوهش­های باستان شناسی دره شهر، پازینه، تهران.
محمدی­فر، یعقوب؛ امینی، فرهاد (1394)، باستان­شناسی و هنر ساسانی، شاپیکان، تهران.
مصباح اردکانی، نصرت الملوک؛ سیدحبیب الله لزگی(1387)، مطالعۀ تأثیر نقش مایه گچبری دورۀ ساسانی بر نقوش گچبری دوره اسلامی، مجله هنرهای تجسمی نقش مایه، سال اول شماره 2، 50-37.
ناجی، محمدرضا (1386)، فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان، امیرکبیر، تهران.
نعمتی بابایلو، علی؛ صالحی،اسراء (1390)، بررسی تطبیقی تزیینات گچبری مسجد نه گنبد بلخ و مسجد جامع نایین از منظر نقش ترکیب و مفاهیم، کتابماههنر، شمارۀ 162، 104-96.
نوایی، کامبیز (1374)، نکاتی پیرامون نقوش اسلامی، مجموعه مقالات سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد دوم، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، 280-271.
هیل، درک؛گرابار، الگ (1386)، معماری وتزئینات اسلامی، مهرداد وحدتی دانشمند، علمی و فرهنگی، تهران.
هیلن برند، رابرت (1385)، معماریاسلامی، دکتر باقرآیت الله شیرازی، روزنه، تهران.
Al-Harithy, Howayda Nawwaf (2002), the culture of design and production in abbasid samarra, Proceedings of DETC, ASME  Design Engineering Technical Conferences and Computer and Information in Engineering Conference Montreal ,Canada, 1-5.
 Al-Janabi,Tariq (1983), Islamie Archaeology in lraq:Recent Excavations at Samarra,World Archaeology, IslamicArchaeology, Vol.14, No.3, pp.305-327.                                                                                          
Al-Kazwini, B.M (1969),the Abbasid palace an analytical study of its wall-ornaments, Durham theses, Durham University, Available at Durham E-Theses.
Dimand, Maurice (1937), Studies in Islamic ornament: some aspects of omayid and early abbasid ornament, Ars islamica, Vol 4, pp. 293-337.
Herzfeld, Ernst (1923), Der Wandschmuck Der Bauten von Samarra und seine Ornamentik, Verlag Dietrich Reimer Ernstvohsen, Berlin.
Golombek, Lisa (1969), Abbasid Mosque at Balkh,  In Oriental Art, Volume XV Issue 3 , pp.173-189.                                                                        
Moorey, P .R. S (1979), Kish Excavations, Ashmlen Museum ,Oxford.
Northedge, Alstair (2004), Abbasid earth architecture and decoration at Samarra Iraq, In The  conservation of decorated surface on earthen architecture, Editted by Leslie Rainer and Angelyn Bass Rivera.5- 14.
Thompson, Deborah (1976), Stucco Frome Chal Tarkhan- Eshqabad near Rayy,. Archaeological Institute Publications, London .
https://archnet.org/sites/3921.