تأثیرپذیری نقاشی ایرانی از نقاشی اروپایی از اواسط عهد صفوی باعث ایجاد جریانی در نقاشی ایرانی شد که تا دوران معاصر نیز ادامه یافته است. به نظر می‌رسد طرحِ فضا در این جریان نقطة کانونی این مواجهه باشد. این مقاله شکل پذیرش و اجرای تکنیک پرسپکتیو خطی را در نقاشی متأخر صفوی به‌عنوان نمودی از نخستین مواجهه‌های هنری ایران با «مدرنیته» تحلیل و تفسیر می‌کند. یافته‌های بخشِ تحلیلی مقاله نشان می‌دهد که جریان اصلی نقاشی در اواخر عهد صفوی واجد فضایی «ترکیبی» یا «دوگانه» است و پرسپکتیو خطی در این نقاشی‌ها اغلب به‌صورت «ناقص» و «منطقه‌ای» اجرا شده است. در بخش تفسیری با استفاده از رویکردِ پدیدارشناسیِ هرمنوتیکِ هایدگر نشان داده‌شده است که این «ترکیبِ تعارض‌آمیز» تجسمِ مواجهة دو هستی‌شناسی ناهمساز است. به نظر می‌رسد پیش از آنکه در فضای اندیشة ایران طرحِ‌افکنش تکنیکی و ریاضیاتی «هستی» استقرار یافته باشد؛ در فضای نقاشی ایرانی ابزارهای تکنیکی برای بازنمائی فضایِ ریاضیاتی مدرن به کار بسته شد و در کنار فضای باقیمانده از سنت نقاشی ایرانی قرار گرفت. بنابراین می‌توان گونه‌ای «ناهمزمانی» را در شکلِ پذیرش تکنیک پرپسپکتیو خطی در نقاشی متأخر صفوی تشخیص داد. این امر تصویرگر شکلی از مواجهه با مدرنیته است که در آن دریافتِ صورتِ کالایی و تکنولوژیکِ مدرنیته مقدم بر استقرار طرحِ هستی‌شناسانة آن است.
کویره، الکساندر (1387)، گذار از جهان بسته به کیهان بی‌کران، ترجمة علیرضا شمالی، نگاه معاصر، تهران.
نصر، حسین (1373)، عالم خیال و مفهوم فضا در مینیاتور ایرانی، فصلنامۀ هنر، شماره 26، صفحات 86-79
----------- (1386)، علم و تمدن در اسلام، انتشارات علمی فرهنگی، تهران.
هایدگر، مارتین (1393)، پرسش از تکنولوژی، در فلسفه تکنولوژی، ترجمة شاپور اعتماد، نشر مرکز، تهران.
هوسرل، ادموند (1388)، بحران علوم اروپایی و پدیدارشناسی استعلایی: مقدمه ای بر پدیدارشناسی، ترجمة غلامعباس جمالی، انتشارات گام نو، تهران.
Andersen, Kirsti. (2007). The Geometry of an Art: The History of the Mathematical Theory of Perspective from Alberti to Monge. Springer Press, New York.
Bronstein, Leo (1994), Space in Persian Painting, Transaction Publisher, London.
Da Vinci, Leonardo (2008), Notebooks, Ed. by THEREZA WELLS, Oxford University Press, Oxford.
Dunning, William V (1991), Changing Image of Pictorial space (Kindle Version), Syracuse University Press New York and Syracuse.
Grignon, Orbay (1996), Remarks on the concept of pictorial space in Islamic painting, In METU JFA, No. 16, PP. 45-57.
Glazebrook, Trish (2012), “Why Read Heidegger on Science?”. In. Heidegger on Science, Ed. Trish Glazebrook, State University of New York Press, New York.
Heidegger, Martin (1967), what is a Thing? Tr. W. B. Barton, Gateway Editions, New York.
Hyman, John (2006), the Objective Eye: Color, Form, and Reality in the Theory of Art, University Of Chicago Press, Chicago.
Koyre, Alexandre (1978), Galileo Studies (European Philosophy and the Human Sciences), Tr. By John mepham, Humanities Press, London.
McGinnis, Joan, (2013). “Arabic and Islamic Natural philosophy and Natural Science”, In Online Stanford Encyclopedia of Philosophy, Ed. Edward N. Zalta.
Neher, Allister (2000), Panofsky; Cassirer and Perspective as Symbolic Form, Doctoral Thesis, University of Concorrdia, Montreal, Canada Revisited from www.collectionscanada.gc.ca.
Panofsky, Ervin (1991), Perspective as a Symbolic Form, Trans. By Christopher S. Wood, Zone books, New York.
Topper, David R (2014), Idolatry and Infinity: of Art, Math, and God, Brown Walk Press, Florida.
Wood, Christopher S (1991), Introduction to Perspective as Symbolic Form, Zone Book, New York.
ابتدای صفحه