بررسی روند تکامل و نقش مورب‌نویسی در صفحه‌آراییِ نسخ‌خطی از سده چهارم تا نهم هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه هنر اسلامی،دانشکده حفلظت و مرمت،دانشگاه هنر تهران,تهران،ایران

2 گروه هنر اسلامی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر تهران،تهران،ایران

چکیده

مطالعه بر روی نسخه‌های خطی نشان می­دهد یکی از عواملی که باعث گردیده تا شیو­ه­ی تازه‌ای از نگارش و به دنبال آن چینش‌های مختلف و متنوعی از خطوط و تزیینات در صفحات یک نسخه شکل بگیرد، مورب­نویسی است. اما مطالعاتی که سیر تحول و تکامل این شیوۀ نگارش را نشان دهد، تا کنون انجام نشده است. نگارندگان در این پژوهش برای یافتن پاسخی به این پرسش­ها که: مورب­نویسی از چه زمانی و درکدام نسخه‌ها آغاز شد؟ چگونه به عنصری برای صفحه آرایی تبدیل شد؟ و چگونه بر دیگر عوامل تزیینی صفحه تاثیر گذاشت؟، نسخه‌هایی با موضوعات مختلف و پیش از سده نهم را در کتابخانه‌های داخل و خارج از کشور به روش تحلیلی- توصیفی مورد مطالعه قرار داده‌اند. در نتیجه­ی این پژوهش، قدیم‌ترین مورب­نویسی متعلق به نسخه‌های علمیِ سده چهارم شناخته شده‌است، همچنین مورب‌نویسی در صفحه‌آرایی، موجب ایجاد تنوع در نحوۀ چینش سطور در جهت ممانعت از یکنواختی صفحات و استفاده بهینه از تمامی فضای پیرامونی یک صفحه گردیده‌است و علاوه بر آنها، مورب‌نویسی عاملی شده‌است برای اضافه شدن عناصر جدیدی همچون سرلوح مورب و لچکی‌ها به آرایه‌های تزیینی یک نسخه.

کلیدواژه‌ها


-منابع چاپی
افشار، ایرج (1389)، سطربندی گشاده و کوتاه در نسخه، نامه بهارستان، سال یازدهم، شماره ی 16، صص44- 37.
اورستّی، پائولا (85- 1384)، نسخه­های خطی اسلامی: ویژگی­­های مادی و گونه شناختی، ترجمۀ شیرین بنی احمد، نامه بهارستان، سال ششم، شماره ی اول-دوم، صص70-35.
ابن جماعه (1950)، تذکره السامع و المتکلم فی ادب العالم و المتعلم، الناشر: دارالبشائر الاسلامیه.
ابن الصلاح، عثمان بن عبدالرحمن الشهروزی تقی الدین (1986)، معرفه انواع علوم الحدیث، تحقیق نورالدین عتر، دار الفکر، دمشق.
ابن مسحل (1961)، کتاب النوادر، تحقیق عزه حسین، الجز الاول، الناشر مجمع اللغه العربیه، دمشق.
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، الگ (1394)، هنر و معماری اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، نشر سمت، تهران.
بنیاد دائره المعارف اسلامی (1375)، دانشنامه جهان اسلام جلد1، انتشارات بنیاد دائره المعارف اسلامی، تهران.
حسینی، سید محمدتقی (1394)، فهرست دستنویس های فارسی در کتابخانه راغب پاشا (استانبول ترکیه)، نشر مجمع ذخایر اسلامی، قم.
حسینی، سید محمدتقی (1393)، فهرست دستنویس های فارسی در کتابخانه قاضی زاده محمد افندی (استانبول ترکیه)، نشر منشور سمیر، تهران.
حسینی، سید محمدتقی (1393)، فهرست دستنویس های فارسی در کتابخانه حالت افندی(استانبول ترکیه)، نشر منشور سمیر، تهران.
الحسینی، فرج (2017)، تاریخ غزه فی نهایه العصر العثمانی من خلال شواهد القبور، مرکز جمعه الماجد للثقافه والتراث، دبی.
دانش پژوه، محمدتقی (1348)، فهرست میکروفیلم های کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، نشر دانشگاه تهران، تهران.
دروش، فرانسوا (1395)، دستنامۀ نسخه شناسی نسخه های به خط عربی، ترجمۀ سید محمد حسین مرعشی، نشر سمت، تهران.
ریشار، فرانسیس (1383)، جلوه های هنر پارسی، ترجمه ع.روحبخش، نشر فرهنگ و ارشاد، تهران.
سرّاج شیرازی، یعقوب بن حسن (1376)، تحفه المجبّین، انتشارات میراث مکتوب و نقطه، تهران.
سید یوسف حسین (1390)، رسالۀ جلدسازی، تصحیح علی صفری آق قلعه، انتشارات میراث مکتوب، تهران.
صفری آق قلعه، علی (1390)، نسخه شناخت، انتشارات میراث مکتوب، تهران.
قوچانی، عبدالله (1382)، هدیۀ شاه صفی به معمار مسجدشاه اصفهان، اثر، شماره ی 35، صص230-222.
مایل هروی، نجیب (1372)،کتاب آرایی در تمدن اسلامی، نشر بنیاد پژوهش های اسلامی، مشهد.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1993)، ارشاد الاریب الی معرفه الادیب، محقق: عباس، احسان، الناشر دار الغرب الإسلامی ،بیروت.
2- منابع خطی
 
قرآن ( شماره­ی1950، موزۀ رضا عباسی)
آلبوم دیز (شماره­ی Diez A fol.74 ، برلین، سدۀ 9 ق)
اِبانه (شماره­ی235 مجموعۀ امام‌خویی، مجلس، قرن8)
التریاق ( شماره­ی arabe 2964، فرانسه، 595ق)
التفهیم لاوائل صناعه التنجیم (شماره­ی2132، مجلس، 538ق)
اسکندرنامۀ بحری (Ms. or. quart. 1970، برلین، 849ق)
اغراض طبی (شماره­ی 6095، مجلس، سده7ق)
تقویم الابدان (شماره­ی arabe 2947 ،فرانسه،547ق)
جُنگ اسکندر سلطان (شماره­یAdd ms  27261، بریتانیا،814ق)
جُنگ اشعار (شماره­ ی5319، ملک، سده10ق)
جُنگ شعر (شماره­ی 5115، ملک، سده11 ق)
جُمل الفلسفه (شماره­ی 1918، اسعدافندی، 529ق)
چهل حدیث (شماره­ی 5916، ملک، 968ق)
چهل حدیث (شماره­ی5931، ملک، 986ق)
خمسه‌ ( شماره­یPersan 580 ، فرانسه، 766ق)
دیوان خاقانی (نسخه شماره­ی 976، کتابخانه مجلس، اواخر سده6ق)
دیوان خواجو (شماره­ی5980، ملک، 750ق)
دیوان سیف اسفرنگی (شماره­ی890، کتابخانه گنج‌بخش، 754ق)
دیوان عطار (شماره­ی 2600، مجلس،707-688ق)
دیوان قاسم انوار ( شماره­ی Ms. or. oct. 2150، برلین، 800ق)
رسالۀ ریاضی (شماره­ی 2457arabe ، فرانسه، 358ق)
رسالۀ ریاضی (شماره­یarabe 4821 ، فرانسه، 543ق)
رسالۀ شرفیّه (میکرو فیلم5097، دانشگاه تهران، سده7 ق)
رسالۀ عقل نامه (میکروفیلم 2069، دانشگاه تهران، سده های12 یا 13)
رساله در هیأت (میکروفیلمشماره ی 262، دانشگاه‌تهران، سده 6 ق)  
روضه المنجمین (شماره­ی12010، رضوی، سده6 ق)
روضه المنجمین (شماره­ی6390، مجلس، سدۀ 6 ق)
روضه الناظر و نزهه الخاطر (شماره­ی ARABE 3366 ، فرانسه، 802ق)
زیج ریقانی (شماره­ی arabe6913، فرانسه، 488-478ق)
زیج ایلخانی (شماره­ی peraan 163 . 1513، فرانسه، 687)
سفینه تبریز (شماره­ی14590، مجلس، 723-721ق)
شاهنامه‌ (شماره­ی5994، ملک، سده8ق)
فی تحقیق ماللهند (شماره­یarabe 6080 ، فرانسه، 554 ق)
قانون مسعودی (شماره­یarabe6840، فرانسه، 501ق).
کلیله و دمنه (نسخه شماره­ی Or 13506، بریتانیا، 707ق)
کلیات سعدی (شماره­ی 2569، مجلس، 721ق)
کلیات عطار (میکرو فیلم 104، دانشگاه، 828ق)
کلیات سعدی (شماره­ی Cod. Pers. Add. 24، دانمارک، احتمالاً سده‌های 13و12)
کلیات سعدی (شماره­ی Cod. Pers. Add. 22، دانمارک،1247 ق)
 لُب الحساب (شماره­ی 5213، دانشگاه تهران، سدۀ 7و6ق)
مجموعه (شماره­ی 1209، کتابخانه کوپرولو، 447ق)
مجموعه  ادبی (میکروفیلم شماره­ی 4025، دانشگاه تهران، 698ق)
مجموعه ‌(میکروفیلم شماره­ی 195، دانشگاه تهران، 811-750ق)
مجموعه (شماره­ی1764، ملک، 725ق)
مجموعه (شماره­ی 1417، مجلس، 739ق)
مقامات حریری ( شماره­یarabe 5847، فرانسه،634 ق)
مقامات حریری (شماره­ی arabe 3925 ، فرانسه، سده 6ق)
 
 
Adamova , Adel Tigranovna - Bayani , manijeh (2015), Persian Painting: the arts of the book and
portraiture, IMPRINT: Thames and Hudson, London.
Perho , Irmeli (2014), Catalogue of Persian manuscripts (1&2), IMPRINT:NIAS press, Copenhagen.
Roxburgh , david J(2005), The Persian album, 1400-1600: from dispersal to collection, IMPRINT: New Haven: Yale university press.
Wright , Elaine Julia (2012),The look of the book: manuscript production in Shiraz,1303-1425, IMPRINT:1- Washington,D.C: Freer Gallery of Art, Smithsonian Institution. 2- Seattle: university of Washington. 3- Doblin: Chester beatty library.