درآمدی بر شناخت و مفهوم شناسی نقوش گیاهی کاشی های زرین فام هشت پر عصر ایلخانی برپایه نمونه های موجود در موزه آستانه مقدسه قم»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

هیات علمی دانشگاه نیشابور

چکیده

تحقیق پیش رو به بررسی نقوش تزیینی هجده قطعه کاشی زرین فام هشت پر موجود در موزه آستانة مقدسه حضرت معصومه (ع) با تاکید بر نقوش گیاهی این کاشی ها پرداخته است. کاشی های مزبور که زمانی آذین بخش چند امامزاده واقع در شهر قم و اطراف آن بوده اند؛ طی عصر ایلخانی ساخته و پرداخته شده اند. پرسش محوری تحقیق عبارت از اینست که؛ مهمترین الگوهای گیاهی روی کاشیهای زرین فام هشت پر که در مقابر این امامزادگان بکار رفته، شامل چه مواردی است؟ باتوجه به این واقعیت که طی دوره ایلخانی این نوع از کاشی کاربرد گسترده ای در بناهای مذهبی شیعه داشته؛ بررسی ابعاد تزیینی و مفهومی این نقوش می تواند نقش مهمی در درک تحولات جامعه شیعیان ایران در این دورة پویا به لحاظ مذهبی داشته باشد. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و شیوه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی بوده است. بنابر یافته های تحقیق دو طرح محوری نیلوفر و درخت سروِ انتزاعی بعنوان شاخص ترین نقوش که سوابق طولانی در فرهنگ و هنر ایرانی داشتند تحت تاثیر آزادی مذهبی دوره ایلخانی با مفاهیم نمادین ایرانی و شیعی احیا شدند و در ادوار بعدی نیز به اشکال جدیدتر یا کاملتری چون گل شاه عباسی، ترنج و بته جقه تداوم یافتند.   

کلیدواژه‌ها


اسعدی، زهره و معماری، ناصر(1387)، بررسی علل اختلاف سلطان محمد خوارزمشاه با خلیفه عباسی الناصرلدین الله، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، سال سوم، شماره دهم، صص 40-27.
اکبری، عباس(1388)، نقد نظریه تطبیقی نقوش الیور واتسون، نشریه نقش مایه، سال دوم، شماره چهارم، صص 44-35.
اوشیدری، جهانگیر(1371)، دانشنامه مزدیسنا، نشر مرکز، تهران.
بهار، مهرداد(1376)، از اسطوره تا تاریخ، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور، نشر چشمه، تهران.
بهمنی، پردیس(1389)، سیر تحول و تطور نقش و نماد در هنرهای سنتی ایران، گروه هنر دانشکده هنر و رسانه، تهران.
پورتر، ونیتیا(١٣٨١)، کاشیهای اسلامی، ترجمة مهناز شایسته فر، مؤسسة مطالعات هنر، تهران.
تایلور، مارت برنوس و مولیراک، ژان(1379)، کاشیهای عصر ایلخانی در موزهی لوور، ترجمهی ژاله کهن مویهپور، هنر و جامعه در جهان ایرانی، به کوشش شهریار عدل، انتشارات توس، تهران.
چوبک، حمیده(1386)، کاوش های باستان شناسی دژ حسن صباح الموت، مجموعه مقالات نهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران، جلد اول، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، معاونت پژوهشی، پژوهشکده باستان شناسی، تهران، صص 130-85.
خلج امیر حسینی، مرتضی(1387). رموز نهفته در هنر نگارگری، با مقدمه استاد فرشچیان، نشر کتاب آبان، تهران.
دهخدا، علی اکبر(1374)، لغت نامه، زیر نظر محمد معین، دانشگاه تهران، تهران.
دیماند، موریس اسون(1383)، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمهی عبد الله فریار، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران.
سعدی، مصلح بن عبدالله(1356)، کلیات سعدی، به اهتمام محمد علی فروغی، انتشارات امیرکبیر، تهران.
شکوهی، شهریار و طاووسی، محمود و قوچانی، عبداالله(١٣٩٢). بازتاب رهیافت های فرهنگی و اجتماعی عصر ایلخانی بر کاشی های زرین فام تخت سلیمان، نامة هنرهای تجسمی و کاربردی، شماره ١١، صص٦٦-٥٣.
طهوری، نیر(١٣٨١)، کاشیهای زرین فام دورة ایلخانان مغول، کتاب ماه هنر، شماره ٤٦ و ٤٥، صص 81-72.
غروی، محمد(1352)، نقوش مذهبی، نشریه بررسی تاریخی، شماره 4 و 8، تهران،صص 174.
قانونی، محسن و صادقی مهر، سمانه(1396)، بررسی کتیبۀ کاشی‌های زرین‌فام مزار حضرت فاطمه معصومه(س) در قم، نشریه هنرهای زیبا تجسمی، دوره 22، شماره 2، صص 88-77.
کادویی، یوکا(1397)، چینی‌مآبی اسلامی: هنر ایران در عصر ایلخانی، ترجمه هاشم حسینی و میلاد گاذر، انتشارات دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان.
کاربونی، استفانو و ماسویا، توموکو(1381)، کاشی های ایرانی، ترجمه مهناز شایسته فر، انتشارات موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران. کلایس، ولفرام(1385)، معماری بنای مغولی بر روی دیوار ساسانی کنار رودخانه بیستون: کاوش ها و تحقیقات سال های 7-1963، ترجمه فرامرز نجد سمیعی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور، تهران.
کیانی، محمد یوسف(1376)، تزئینات وابسته به معماری اسلامی ایران؛ سازمان میراث فرهنگی، تهران. کیانی، محمد یوسف، کریمی، فاطمه و قوچانی، عبدالله(1362)، مقدمه ای بر کاشی کاری ایران؛ انتشارات 17 شهریور، تهران.
لشکری، آرش و شریفی نیا، اکبر و مهاجروطن، سمیه(1393)، بررسی نقوش کاشی های زرین فام آوه از دورة ایلخانیان، فصلنامة علمی پژوهشی نگره، شماره ۳۲، صص 39 -54.
لشکری، آرش(1397)، بررسی و مطالعه سفالهای زرین فام نویافتة آوه، فصلنامة علمی پژوهشی نگره، شماره 45، صص 117 -127. معتقدی، کیانوش(1393)، خاندان طاهر کاشانی، گلستان هنر، شماره 9، نشر پیکره، تهران.
نیکخواه، هانیه و شیخ مهدی، علی(١٣٨٩). رهیافتی به سیاست های فرهنگی ایلخانان در سدة سیزدهم/ هفتم در واکاوی نقوش سفال های زرین فام ایران، مطالعات هنر اسلامی، شماره ۱۳ صص١٢٩-١٠٩.
واتسون، اولیور(١٣٨٢)، سفال زرین فام ایرانی، مترجم شکوه زارعی، انتشارات سروش، تهران.
هال، جیمز(1380)، فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمة رقیه بهزادی، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران. یاحقی، محمد جعفر(1386)، فرهنگ اساطیر و داستان واره ها در ادبیات فارسی، فرهنگ معاصر، تهران.
Komaroff, L. and Carboni S. (eds), 2002, The Legacy of Genghis Khan: Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256–1353, New York.
Mason, R.B, 2004, Shine like the Sun, Luster painted and Associated Pottery from the Medieval Middle East, Mazda Publisher, Costa Mesa.
Morgan, P. (1995). ‘Some Far Eastern elements in coloured-ground Sultanabad wares’, in Allan (ed.), 19–43.
Pope¸ A.U. 1939 "The Ceramic art in Islamic times¸ In A Survey of Persian Art" Vol IV¸ Oxford¸ PP. 1446- 1664.