تحلیل معنای قالیچه محرابی «سلیمان نبی» با روش آیکونولوژی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه تهران- دانشکده مطالعات تطبیقی

2 دانشگاه تهران

3 عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، معاون پژوهشی خانه هنرمندان تهران

چکیده

با خوانش متون هنری به شکل نظام­مند، می­توان اندیشه­ی دوره­ای که اثر هنری در آن خلق شده است را بهتر شناخت. از جمله این متون، قالی و قالیچه­های محرابی است که در دوره صفویه جایگاه ویژه­ای دارد. اکثر قالیچه­های محرابی در دوره صفویه با آیه آمن­الرسول یا آیه­الکرسی آغاز می­گردد؛ ولیکن در این بین تعدادی قالیچه موجود است که با نام سلیمان قسمتی از آیه 30سوره نمل آغاز می­گردند. حال پرسشی که مطرح می­شود این است، چرا در دوره­ای خاص این متن جانشین دیگر متون می­شود؟ برای رسیدن به پاسخی مطلوب، نیاز است معنای متن دریافت گردد. این گذار از صورت ظاهریِ قالیچه و درک معنای نهفته در آن، فرایندی است که به روش آیکونولوژی قابل تحصیل است. پس از مطالعه قالیچه به روش توصیفی تحلیلی و گردآوری اطلاعات با توجه به اسناد موجود در کتابخانه و سایتهای اینترنتی و با روش آیکونولوژی، شبکه­ای از معانی ایجاد می­گردد، که در ارتباط با کل اثر می­تواند بیانگر تفکرات آیینی- اسطوره­ای با مفهومی اسلامی باشد. بنابراین به­نظر می­رسد حضور  نام سلیمان در آستانه در کنار قسمتی از سوره انعام و فرم محراب علاوه بر مفهوم عروج، دلالت به مفهوم شهریاری در مفهوم ایرانی-اسلامی آن و مشروعیت بخشی به حکومت پادشاهان صفوی را دارد.

کلیدواژه‌ها


آژند، یعقوب (1393)، هفت اصل تزیینی هنر ایران، تهران: انتشارات پیکره.
اسماعیل‌زاده، یوسف؛ نوریان، سیدمهدی؛ بباصفری، علی‌اصغر(1388)، تحقیق در مثنوی سلیمان و بالقیس حیاتی گیلانی و تطبیق آن با کتب قصص‌الأنبیا؛ تفسیر و تاریخ به همراه شرح احوال و آثار شاعر، فصلنامه«پژوهش زبان و ادبیات فارسی»، شماره دوازدهم، صص53-74.
افلاطون(1360)، جمهور، ترجمه فؤاد روحانی، تهران، بنگاه نشر و ترجمه کتاب.
بلخاری قهی، حسن(1398)، اسرار مکنون یک گل، چاپ سوم، تهران: فرهنگستان هنر.
_______________ (1387)، مبانی نظری فرش از دیدگاه سنت گرایان، مجموعه مقالات اولین هم‌اندیشی هنر فرش، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر، صص 9-13.
بهرام‌نژاد، محسن(1398)، مقدمه‌ای بر شناخت مبانی و زیرساختهای هویت سیاسی- ملی دولت صفوی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
بی‌نام (1384)، شاهکارهای نگارگری ایران، تهران: انتشارات موزه هنرهای معاصر.
پوپ، آرتور اپهام(1387) سیری در هنر ایران(از دوران پیش از تاریخ تا امروز). ج15، زیر نظر سیروس پرهام، تهران: چاپ شیرین. پورنامداریان، تقی(1385)، داستان پیامبران در کلیات شمس، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ترکمان، اسکندربیگ(1381)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، جلد1و2، زیر نظر ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
جزایری، نعمت‌الله (1388)، تاریخ انبیاء از خلقت آدم تا رحلت خاتم، ترجمه صادق حسن‌زاده، قم: اجود.
جکسون، پیتر و لاکهارت لورنس(سرویراستار) (1389)، تاریخ ایران دوره صفویان(از مجموعه تاریخ کمبریج)، مترجم یعقوب آژند، چاپ پنجم، تهران: چاپ گلشن.
حسن، زکی محمد (1388)، هنر ایران در روزگار اسلامی، ترجمه محمد ابراهیم اقلیدی، چاپ دوم، تهران: صدای معاصر حشمتی رضوی، فضل‌الله(1389)، تاریخ فرش، تهران: سمت حصوری، علی (1389)، مبانی طراحی سنتی در ایران، چاپ سوم، تهران: نشر چشمه.
رازی، نجم‌الدین (شیخ اجل ابوبکر عبدالله بن محمد شاهوار الاسدی) (1312)، مرصادالعبادمن‌المبدأ الی‌المعاد، به سعی و اهتمام حسین حسینی نعمت‌اللهی ملقب به شمس‌العرفا، تهران: مطبعه مجلس.
رضی، هاشم(1371)، آیین مهر، تهران: نشر بهجت. ستاری، جلال(1385)، پژوهشی در قصه سلیمان بالقیص، تهران: نشر مرکز سهروردی، شهاب‌الدین یحیی(1373)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، جلد سوم، به تصحیح و تحشیه سید حسین نصر، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. چاپ دوم.
سیوری، راجر مروین(1380)، درباب صفویان، ترجمه رمضان‌علی روح‌اللهی، تهران: نشر مرکز شاردن، ژان(1372)، سفرنامه، ج3و5، ترجمه اقبال یغمایی، تهران: انتشارات تونس.
شاردن، ژان (1345)، سیاحتنامه شاردن، ج8، ترجمه محمد عباسی، تهران: انتشارات امیرکبیر. شمسایی، الهام(1393)، نگاهی نمادشناسانه و اسطوره محور به حضور گنگ‌دژ در نقش‌مایه‌های فرش ایرانی، دوفصلنامه گلجام، شماره 26.
________ (1390)، تمثل مکان و فضای مثالی در عناصر فرش ایرانی با تکیه بر آرای سهروردی و حکمت شمیسا، سیروس(1366)، فرهنگ تلمیحات، تهران، فردوس.
شیخ بهائی، محمدبن حسین (1312)، جامع عباسی(طبع قدیم)، اصفهان، حسب‌الامر نظام‌السلطنه. صداقت، معصومه(1386)، پیامبران الوالعزم در نگاره‌های قصص‌الانبیا ابواسحاق نیشابوری، دوفصلنامه مطالعات هنر اسلامی؛ شماره هفتم. صص23-46. صفت گل، منصور(1381)، ساختار و نهاد اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران: خدمات فرهنگی رسا. طباطبایی، محمدحسین (1374)، تفسیرالمیزان، نرجمه محمد باقر موسوی همدانی،20 جلد، قم: انتشارات اسلامی.
طبری، محمد (1375)، تاریخ طبری، جلد دوم، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ پنجم، تهران: انتشارات اساطیر. طبری، ابو جعفر بن محمد جریر،(1353)، تاریخ بلعمی، تکمله و ترجمه تاریخ طبری، به تصحیح محمد تقی بهار«ملک‌الشعرا»، به کوشش محمد پروین گنابادی، جلد اول، چاپخانه تابش.
کاظم، مژده (1385)، تحلیل منتخبی از نگاهر‌های نسخه قصص‌الانبیاء، فصلنامه هنر، شماره(68)، صص122-163.
کوثری، مسعود (1390)، هنر شیعی در ایران، جامعه شناسی هنر و ادبیات، سال سوم، شماره اول، صص7-37.
ماینر، ورنن هاید(1387)، تاریخ تاریخ هنر(سیری در تاریخ تکوین نظریه هنر)، ترجمه مسعود قاسمیان، تهران: فرهنگستان هنر. مجلسی، محمدباقربن محمد تقی(1403ق)، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الاطهار المجلد14، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
محمودی، سمیرا؛ احمدی، بهمن، محمدی، نازنین، رحمانی، مهرداد؛ برنافر، مهدی(1397)،چیستی آرمان‌شهر شیعی در آرای ملاصدرا و آیت الله جوادی آملی، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، سال هشتم، شماره 32.
مقدم، محمد(1385)، جستار درباره مهر و ناهید، چاپ دوم، تهران: انتشارات هیرمند. ملاصدرا، صدرالدین شیرازی(1366)، شرح اصول کافی، تهران: انتشارات موسسه تحقیقات فرهنگی.
_____________________(1383)، الحمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه، ویرایش محمد خامنه‌ای و غلامرضا اعوانی، تهران: انتشارات بنیاد حکمت صدرا.
میرخواند(محمدبن سید برهان‌الدین خاوند شاه معروف)(1338)، تاریخ روضه‌الصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخفا، تصحیح و تحشیه جمشید کیان‌فر، تهران: انتشارات مرکزی، خیام، پیروز.
نامور مطلق، بهمن؛ کنگرانی، منیژه (1394)، فرهنگ مصور نمادهای ایرانی، تهران: نشر شهر.
نامور مطلق، بهمن(1384)، ضحاک در زندان طبیعت(بررسی نشانه‌شناختی غار- زندان در ادبیات و نگارگری)، کتاب ماه هنر، شماره83 و 84، صص16-24.
نصری، امیر (1393)، تفسیراثر هنری، تهران:انتشارات فرهنگستان هنر و پژوهشکده هنر.
نیشابوری، ابواسحاق ابراهیم‌بن منصور ابن خلف(1382)، قصص‌العلما، به اهتمام حبیب یغمایی، چاپ سوم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. یونسی، میرودود(1343)، مهر و محراب، دوره 16، شماره72، پاییز و زمستان 1343، دو فصلنامه علمی و پژوهشی زبان و ادب فارسی، نشریه سابق دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، صص423-450.
هاشمی، سید ابوالقاسم(1382)، زندگی و شرح حال علمی و فکری معلم ثانی ابونصر فارابی، چاپ اول، تهران: انتشارات شریفی.
Atlihan, Serife(2011), End Finishes of Topkapi Palace Museum Prayer Rug, International Conference on Oriental Carpet, UK, pp33-42.
Brend,Barbara&Melvile,Chales(2010), Epic of the Persian King the art of ferdowsis’Shahnameh the Fitzwilliam museum university of Cambridge.
Holly, M.A (1993) Unwitting Iconography, in Iconography at the crossroad, ed. B. Cassidy. Princeton, NJ: 17-26.
Lorenz, Katharina (2016), Ancient Mythological Images and their Interpretation an Introduction to Iconology, Semiotics and Image Studies in Classical Art History. New York, Cambridge University Press Frances, Michael (1999), Some Wool Pile Persian-Design Niche Rugs, International Conference on Oriental Carpet Danville , California, (volume5) part2, pp36-75 Milston, Richeal(1999), Stories of the Prophet, California: Mazda puplishers.
Panofsky, Erwin, (1972). Studies in Iconology. Humanistic Themes in the Art of the Renaissance. Harper & Row. New York. ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌___________ (2012)On the problem of describing and interpreting work of the visual Arts. Critical Inquiry38.3.The University Chicago press. Translated by K,Lorenz and J. Elsner, pp467-272 .
Santos, Ana Raque (2010), The discovery of three lost ‘Salting’ carpets: Science as a tool for revealing their history, Lisbon: UNIVERSIDADE NOVA DE LISBOA.
Straten, Roelof van, (1986), Panofsky and Iconclass, Artibus ET HISTORIAE. Vol.7, No.13, pp165-181.
_______________(2000), An Introduction to Iconography, New York: Taylor and Francis. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b84229967/f18.item. (acsess date 2020/11/05).