بررسی تاثیرات ادبیات غنایی بر نقوش کاشی نگاره‌های هفت رنگ موجود در کاخ موزه گلستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه موزه، دانشکده باستان شناسی و مرمت، دانشگاه هنر شیراز، شیراز، ایران

چکیده

از نمودهای هنر دوره قاجار، نوعی نقاشی زیرلعابی بر روی کاشی است، که با زمینه­ی لاجوردی و حاشیه­ای از طرح­های اسلیمی به همراه قاب­بندی­های برجسته و به کارگیری مضامین ادبیات غنایی برای تزئین فضاهای بناها به کار گرفته شد. کاخ موزه گلستان به عنوان مهم­ترین بنای قاجاری و اوّلین اثر ثبت جهانی در تهران است، که گنجینه­ و مرجع بااصالتی از انواع نقوش کاشی­نگاری قاجاری به شمار می­آید. این کاشی­ها از نوع نقش­برجسته­ هفت­رنگ زیرلعابی ‏است، که از مضامین متنوع  ادبیات غنایی بهره گرفته است. هدف از انجام این پژوهش، شناخت و شناسایی منابع الهام کاشی­نگاران، طبقه­بندی موضوعی و تحلیل جنبه­های زیباشناختی و بصری مضامین ادبی بکار رفته­ این کاشی­نگاره­ها می­باشد. پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی- تحلیلی انجام شده و مطالب آن از میان منابع معتبر موجود استخراج گردیده است. یافته­ها و شرح تصاویر به طریق میدانی و مشاهده­ی مستقیم کاشی­نگاره­ها­ پس از شناسایی، مطالعه و تحلیل شده است. بررسی­ها نشان می­دهد که مضامین و نقش­مایه­های بکار رفته بر کاشی­نگاره­های هفت­رنگ زیرلعابی این موزه بیشتر شامل مضامین ادبی برگرفته از دیوان جامی، دیوان خمسه نظامی و دیوان منطق­الطیر عطار می­باشد و از این میان، مضامین داستان­های خمسه نظامی بیشتر مورد توجه کاشی­نگاران بوده است.

کلیدواژه‌ها


آژند، یعقوب(1385)، دیوارنگاری در دوره قاجار، نشریه علمی- پژوهشی هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، شماره25، صص42-34.
آلن، جیمز ویلسون(1387)، سفالگری اسلامی؛ سفالگری در خاورمیانه از آغاز تا دوران ایلخانی در موزه آشمولین آکسفورد، ترجمه مهناز شایسته فر، انتشارات موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران.
آهنی، لاله(1393)، مطالعه تطبیقی ادبیات غنایی در فرش و کاشی‌کاری دوره قاجار؛ مطالعه موردی: داستان لیلی و مجنون، نشریه کتاب ماه هنر، شماره190، صص44-4.
آیت‌اللهی، حبیب الله(1376)، مبانی نظری هنرهای تجسمی، انتشارات سمت، تهران.
ابن مهلب(1318)، مجمل التواریخ و القصص، تصحیح ملک الشعرا بهار، به اهتمام محمد رمضانی، انتشارات کلاله خاور، تهران.
برتلس، یوگنی ادواردویچ(1350)، نظامی شاعر بزرگ آذربایجان، ترجمه حسین محمدزاده صدیق، انتشارات پیوند، تهران.
بقلی شیرازی، روزبهان(1366)، عبهر العاشقین، ترجمه هانری کربن، چاپ سوم، انتشارات منوچهری، تهران.
بمانیان، محمدرضا، مومنی، کوروش و حسین سلطان‌زاده(1390)، بررسی نوآوری و تحولات تزئینات و نقوش کاشی‌کاری مسجد- مدرسه‌های دوره قاجار، نشریه علمی – پژوهشی نگره، دوره6، شماره18، صص47-35.
پاکباز، رویین(1383)، دایره‌المعارف هنر، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران.
پورنامداران، محمدتقی(1376)، تفسیری دیگر از شیخ صنعان(داستان گذر از عقبه خوشنامی)، نشریه علمی-پژوهشی نامه فرهنگستان، شماره10، صص61-39.
ثعالبی، ابومنصور(1326)، ثمار القلوب فی المنضاف والمنسوب، محمد بک ابوشادی، مطبعه الظاهر، انتشارات قاهره.
جمشیدیان، همایون، نوروزپور، لیلا(1391)، بررسی نمایش معنا در صورت حکایت شیخ صنعان در منطق الطیر، نشریه علمی-پژوهشی سبک شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب)، سال5، شماره2، صص128-109.
چلکوفسکی، پیتر و فلور، ویلم (1381)، نقاشی و نقاشان دوره قاجار، ترجمه یعقوب آژند و مریم اختیار، نشرایل شاهسون بغدادی، تهران. حسینی‌راد، عبدالمجید و خان‌سالار، زهرا(1384)، بررسی کتابهای مصور چاپ سنگی دوره قاجار، نشریه علمی- پژوهشی هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، دوره23، شماره23، شماره پیاپی466، صص86-77.
حمیدیان، سعید(1373)، آرمانشهر زیبایی(گفتارهایی در شیوه ی بیان نظامی)، انتشارات قطره، تهران.
داروئی، پریسا، مراثی، محسن(1390)، بررسی تصویری به شیوه لاکی در اصفهان عصر قاجار، نشریه علمی- پژوهشی نگره، دوره6، شماره20، صص43-33.
ذوالفقاری، حسن(1388)، مقایسه چهار روایت لیلی و مجنون نظامی، امیر خسرو، جامی و مکتبی، نشریه علمی- پژوهشی پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره45، شماره1، صص89-53.
روشن، محمد(1372)، فردوسی و نظامی در داستان بهرام گور، مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی بزرگداشت نهمین سده تولد نظامی گنجوی، به اهتمام منصور ثروت، ج2، انتشارات دانشگاهی، تبریز.
زارعی، محمدابراهیم، حیدری باباکمال، یدالله(1395)، تاملی بر تنوع مضامین هنری و منشا کاشی‌های قاجاری تکیه معاون الملک کرمانشاه، نشریه علمی- پژوهشی هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، شماره 4، صص64-53.
زرین کوب، عبدالحسین(1372)، پیر گنجه در جست و جوی ناکجا آباد، ج اول، انتشارات سخن، تهران.
زمانی، احسان، امین‌خانی، آرین، هانیه اخوت و مجتبی انصاری(1388)، نقش متقابل هنر منظرپردازی و نگارگری ایران، نشریه کتاب ماه هنر، شماره 135، صص91-80.
سامانیان، صمد، میرعزیزی، سیدمحمود و صادقپورفیروزآباد، ابوالفضل(1393)، بررسی مضامین تصویری کاشی‌های نقش برجسته موجود در تالار اصلی کاخ موزه گلستان، نشریه علمی- پژوهشی هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، دوره 19، شماره1، صص72-59.
سیف، هادی (1389)، نقاشی روی کاشی، چاپ دوم، انتشارات سروش، تهران. شایسته‌فر، مهناز(1388)، تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی، نشریه علمی- پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 11، صص104-80.
شریف‌زاده، عبدالمجید(1374)، شیخ صنعان و نگارگران، کیهان فرهنگی، شماره120.
شیرازی، فاطمه، صابر، زینب و حسنی، محمدرضا(1395)، بازنمایی تصویر زن در نگاره‌های خمسه برلاس براساس نظریه میدان پی یر بوردیو، نشریه علمی- پژوهشی زن در فرهنگ و هنر، دوره8، شماره3، صص394-371.
شیراوند، سمیه(1395)، تاثیر ادبیات حماسی و غنایی بر کاشی‌نگاره‌های دوره قاجار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه کاشان. علی‌محمدی اردکانی، جواد(1392)همگامی ادبیات و نقاشی قاجار، انتشارات یساولی، تهران.
کیانی، محمدیوسف (1376)، تزئینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی، انتشارات سازمان میراث فرهنگی، تهران.
کاربونی، ماسویا و استفانو، توموکو(1381)، کاشی‌های ایرانی، ترجمه مهناز شایسته‌فر، انتشارات موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران.
کرتیس، وستا(2000)، اسطوره‌های ایرانی، ترجمه عباس مخبر، انتشارات مرکز، تهران.
کریس تنسن، آرتور(1385)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، انتشارات صدای معاصر، تهران.
کریمی، اعظم (1385)، بررسی نقوش کاشی‌کاری مجموعه کاخ گلستان، فصلنامه رشد آموزش، دوره 4، شماره1، صص 63-60.
کریمی، پرستو و شاطری، میترا(1393)، داستان بهرام گور و کنیزک در آیینه ادب و هنر، نشریه علمی- پژوهشی مطالعات تطبیقی هنر، سال5، شماره10، صص34-17.
گدار، آندره(1377)، هنر ایران، ترجمه بهروز حبیبی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
گرابار، الک(1383)، مروری بر نگارگری ایرانی، ترجمه مهرداد وحدتی، انتشارات فرهنگستان هنر، تهران.
مظفری، غلامحسین(1386)، پیشینه یادکرد فرهاد در ادب فارسی، نشریه علمی- پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، سال22، شماره3و4، صص457-449.
مقدم اشرفی، مهناز(1367)، همگامی ادبیات و نقاشی، ترجمه رویین پاکباز، انتشارات نگاه، تهران.
مکی‌نژاد، مهدی(1388)، تزیینات معماری، انتشارات سمت، تهران.
مومنی لندی، مهناز و چیت سازیان، امیرحسین(1395)، نگاهی بر عناصر نمادین کاشی‌نگاره‌های قاجار کرمان، نشریه علمی-ترویجی نگارینه، دوره13، شماره11، صص18-4.
میبدی، ابوالفضل(1376)، کشف الاسرار وعده الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، چاپ ششم، انتشارات امیرکبیر، تهران.
میش مست نهی، مسلم و مرتضوی، محمد(1390)، سیر تحول، بررسی تاریخی و طبقه‌بندی کاشی‌های زیر لعابی در ایران، نشریه علمی- پژوهشی هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، شماره46، صص46-35.
نظامی، الیاس(1334)، کلیات دیوان حکیم نظامی گنجه‌ای، تصحیح وحید دستگردی، انتشارات امیرکبیر، تهران.
یار شاطر، احسان(1368)، برخی از ویژگی های مشترک شعر فارسی و هنر ایرانی، نشریه ایران نامه، شماره29، صص67-58.
Fehervari, Geza, (2000), Ceramics of the Islamic Word in the Tareq Rajab Museum, I.B.Tauris & Co.Ltd. London.
Porter, Venetia, (1995), Islamic Tiles, Trustees of the British Museum Press, London.
Sawaby, abdul naser(2016), deceiving joseph: an exploration of kamal al-din behzad haratis joseph and zolaykha, iran nameb, 30:4, 276-294.
http://rch.ac.ir www. wikipedia.org