تبارشناسی مفهوم شاهی در نقش‌برجسته‌های اردشیر بابکان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهش و تاریخ هنر، گروه پژوهش و تاریخ هنر، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه پژوهش و تاریخ هنر، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

اردشیر بابکان پس از رسیدن به قدرت، برنامه‌ای منسجم را در جهت مشروعیت بخشیدن به نظام پادشاهی‌اش به مرحله اجرا درآورد. از مهمترین کارهای وی در این زمینه، ایجاد نقش‌برجسته‌های تاج‌ستانی در نواحی گوناگون فارس بود. این شاه ساسانی در این نقش‌برجسته‌ها، سنت‌های بصری پیشین را آگاهانه به کار گرفت و از بر هم‌نهاد آنها به ترکیب‌بندی‌ای دست یافت که شکل‌ نهایی‌اش را در دو نقش‌برجسته نقش‌رجب و نقش‌رستم به دست آورد و الگویی برای دیگر نقش‌برجسته‌های شاهان ساسانی قرار گرفت. در این ترکیب‌بندی بدیع، دو عنصر اصلی به چشم می‌خورد: نخست اعطاء «حلقه» از سوی ایزد به شاه و دودیگر رویارویی «شاه» با «ایزد» و بهره‌گیری از عناصر بصری مشابه در جهت نشان دادن تساوی جایگاه آنها. بنیان‌های چنین عناصری ریشه در فرهنگ میان دو رود باستان دارند و با درک درست مبانی فرهنگی آنها است که می‌توان درک درستی از «شاهی» در نقش‌برجسته‌های اردشیر بابکان به دست آورد. در این مقاله با بررسی ریشه‌های قراردادهای تصویری‌ای که در نقش‌برجسته‌های تاج‌ستانی اردشیر بابکان به کار گرفته می‌شوند، نشان داده می‌شود که برای دریافت بهتر این نقش‌برجسته‌ها، «شاهی» را باید مرتبه‌ای هستی‌شناختی و نه صرفاً جایگاهی سیاسی در نظر گرفت.

کلیدواژه‌ها


بویس، مری (1391). زردشتیان: باورها و آداب دینی آنها، ترجمه عسکر بهرامی، تهران: ققنوس.
پرادا، ادیت (1391). هنر ایران باستان: تمدن‌های پیش از اسلام، ترجمه یوسف مجیدزاده، تهران: دانشگاه تهران.
دریایی، تورج (1379). لقب پهلوی «چهر از یزدان» و شاهنشاهان ساسانی، نامه فرهنگستان، 16، 32-28.
دریایی، تورج (1383). شاهنشاهی ساسانی، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
سرفراز، علی‌اکبر و آورزمانی، فریدون (1395). سکه‌های ایران: از آغاز تا دوران زندیه، تهران: سمت.
شاکد، شائول (1387). تحول ثنویت: تنوع آرای دینی در عصر ساسانی، ترجمه احمدرضا قائم‌مقامی، تهران: نشر نی.
شاه وردی، امین (1398). مرگ‌اندیشی به مثابه بنیانی در بررسی هنر میان دو رود باستان، مبانی نظری هنرهای تجسمی، 4(2)، 50-41، ، 10.22051/JTPVA.2020.25875.1083.
کریستنسن، آرتور امانوئل (1384). ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر.
گیرشمن، رومن (1385). تاریخ ایران: از آغاز تا اسلام، ترجمه محمود بهفروزی، تهران: جامی.
گیرشمن، رومن (1390). هنر ایران در دوران پارت و ساسانی، ترجمه بهرام فره‌وشی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
عریان، سعید (1392). راهنمای کتیبه‌های ایرانی میانه: پهلوی-پارتی، تهران: نشر علم.
لباف خانیکی، میثم (1400). باستان شناسی ایران ساسانی، تهران: سمت.
لوکونین، ولادمیر. گ (1350). تمدن ایران ساسانی: ایران در سده‌های سوم تا پنجم میلادی، ترجمه عنایت‌الله رضا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
موسوی حاجی، سیدرسول و سرفراز، علی‌اکبر (1396). نقش‌برجسته‌های ساسانی، تهران: سمت.
هدایت، صادق (1342). زند وهومن یسن و کارنامه اردشیر پاپکان، تهران: امیرکبیر.
هوف، دیتریش (1392). شکل‌گیری و ایدئولوژی دولت ساسانی از روی شواهد باستان‌شناختی، وستا سرخوش کرتیس و سارا استوارت، ساسانیان، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: نشر مرکز.
مورتگارت، آنتون (1392). هنر بین النهرین باستان، ترجمه زهرا باستی و محمدرحیم صراف، تهران: سمت.
وندن‌برگ، لوئی (1390). باستان‌شناسی ایران باستان، ترجمه عیسی بهنام، تهران: دانشگاه تهران.
هینتس، والتر (1392). یافته‌های تازه از ایران باستان، ترجمه پرویز رجبی، تهران: ققنوس.
هینتس، والتر (1389). شهریاری ایلام، ترجمه پرویز رجبی، تهران: نشر ماهی.
Aristotle (1995). Aristotle Politics, Trans. Ernest Barker, New York: Oxford University Press.
Ataç ,Mehmet-Ali (2018). Art and Immortality in the Ancient Near East, Cambridge and NewYork: Cambridge University Press.
Black, Jeremy and Green, Anthony (2004). Gods, Demons and Ancient Mesopotamia: AN Illustrated Dictionary, Great Britan: The British Museum Press.
Bahrani, Zainab (2001), Women of Bobylon: Gender and representation in Mesopotamia, London and New York: Routledge.
Brosius, Maria (2006). The Persians: An Introduction, London and New York: Routlede.
Daryaee, Touraj (2010). Ardaxšīr and the Sasanians’ rise power, Anabasis, 1, 237-256.
Garrison, Mark B (2017). BeyoundAuramazdā and the Winged Symbol: Imagery of the Divine and Numinous at Persepolis, (eds.) Wouter F. M. Henkelman and célineRedard, Persian Religion in the Achaemenid Period, Wiesbaden: HarrassowitzVelag.
Herzfel, Ernest (1941). Iran in the Ancient East, London and New York: Oxford University Press.
Hinz, Walther (1969). Altiranische Funde und Forschungen, Berlin: Walter de Gruyter&Co.
Hoad, T. F (2003). Concise Dictionary of English Etymology, Great Britain: Oxford University Press.
Jakobs, Bruno (2017). Die ikonographische Angleichung von Gott und König, (eds.) Wouter F. M. Henkelman and célineRedard, Persian Religion in the Achaemenid Period, Wiesbaden: HarrassowitzVelag.
Miller, Douglas and Shipp, R. Mark (2014). An Akkadian Handbook, Indiana, Winona Lake: Eisenbrauns.
Overlaet, B. (2013). And Man Created God? Kings, Priest and Gods on Sassanian Investiture Reliefs, Iranica Antiqua, Vol. XLVIII, 313-354, 10.2143/IA.48.0.2184703.
Sarre, Friedrich und Herzfeld, Ernest (1910). IranischeFelsreliefs, Berlin: Verlag bie E. Wasmuch.
Schmitt, Rudier (1991). The Bisitun Inscriptions of Darius the Great: Old Persian Text, London: School of Oriental and African Studies.
Thompsn, E. (2008). Composition and Continuity in Sasanian Rock Reliefs, Iranica Antiqua. 43, 299-358, 10.2143/IA.43.0.2024052.
Vogel, H. (2013). Death and Burial, (ed.) Harriet Crawford, The Sumerian World, London and New York: Routledge.
Winter, Irene (2010). How Tall was Naram-Sîn Victory Stele? Speculation on the Broken Bottom, in On Art in the Ancient Near East, Vol. 2, Leiden and Boston: Brill.