واکاوی خویشکاری‌های اساطیری دیوان در آثار محمد سیاه قلم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه هنر اسلامی تبریز

2 استادیار زبان و ادبیات فارسی، هیئت علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

چکیده

دیو موجود اهریمنی اسطوره‌ای است که طی دوره‌های مختلف به‌واسطه برخی از خویشکاری‌های خود مورد توجه هنرمندان در تصویرگری قرار گرفته است که از آن میان می‌توان به طور ویژه از محمد سیاه قلم نام برد. وی با تأملی مضاعف در ترسیم نقش دیو، با بیانی آشکار به تصویرگری برخی از خویشکاری‌های دیوان پرداخته است. تأمل بر نقش دیوان محمد سیاه قلم به لحاظ واکاوی خویشکاری و تطبیق آن با وظیفه اساطیری ایشان اهداف اصلی این پژوهش است. روش پژوهش به لحاظ هدف بنیادی، از نوع توصیفی- تحلیلی و گردآوری اطلاعات مطالعات کتابخانه‌ای است که هر 28 نگاره وی را شامل می‌شود. این پژوهش درصدد یافتن پاسخ به این پرسش است که دیوان سیاه قلم چه خویشکاری­هایی داشته­اند و تا چه اندازه به وظایف اساطیری خود وفادار مانده­اند؟ در حاصل نتایج خویشکاری دیوان سیاه قلم در هشت عمل نزاع دیوان، انجام پیشه، حمل، دزدی، رقص، باده‌نوشی، رامشگری و مباحثه دسته‌بندی گردید که انجام وظیفه انسانی و داشتن پیشه مهم‌ترین وجه ممیزه دیوان سیاه قلم است. در تطبیق با چهره اساطیری ایشان می­توان گفت بخش قابل توجهی از خویشکاری­های دیوان سیاه قلم به چهره اهریمنی آنان مربوط است که این امر به‌نوبه خود ریشه در متون اساطیری اوستایی و پهلوی دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آژند، یعقوب (1389)، نگارگری ایران (جلد اول)، تهران: سمت.
آموزگار، ژاله (1387)، خویشکاری فردوسی، بخارا، 66، 18-29.
آموزگار، ژاله (1379)، مینوی خرد، ترجمه احمد تفضلی، تهران: توس.
آموزگار، ژاله (1374)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت‌.
آموزگار، ژاله (1371)، دیوها در آغاز دیو نبودند، کلک، ۳۰، 16-24. ابراهیمی، معصومه (1392)، بررسی سیر تحول مفهومی دیو در تاریخ اجتماعی و ادبیات شفاهی، فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، 2(1)، 53-82. Dor: 20.1001.1.23454466.1392.1.2.1.9.
ابرو، حافظ (1372)، زبده التواریخ، مصحح سید کمال حاج سید جوادی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
اکبری مفاخر، آرش (1389)، هستی شناسی دیوان در حماسه‌های ملی بر پایه شاهنامه فردوسی، کاوش نامه، 21(11)، 61-87، Doi: 10.29252/KAVOSH.2011.2518.
اکبری مفاخر، آرش (1387)، دیوان در متون اوستایی و فارسی باستان، مطالعات ایرانی، 14(7)، 51-63.
بهار، مهرداد (1375)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: انتشارات آگاه.
بهار، مهرداد (1345)، بُندهش، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
بهرامی، احسان (1369)، فرهنگ واژه‌های اوستائی (جلد سوم)، تهران: بلخ.
پورداود، ابراهیم (1377)، یشت‌ها (جلدهای یک و دو)، تهران: اساطیر.
پورداود، ابراهیم (1336)، یادداشت‌های گات‌ها، تهران: اساطیر.
رضی، هاشم (1385)، وندیداد(جلدهای یک و دو)، تهران: بهجت.
طباطبائی، احمد (1343)، دیو و جوهر اساطیری آن. زبان و ادب فارسی (نشریه سابق دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز)، 69(16)، 39-45. Dor:20.1001.1.22517979.1343.16.69.4.0.
عفیفّی، رحیم (1374)، اساطیر و فرهنگ ایرانی، تهران: توس.
عیوضی، رشید (1345)، مظاهر شر در آیین زرتشتی، زبان و ادب فارسی (نشریه سابق دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز)، 78(18)، 152-171، Dor:20.1001.1.22517979.1345.18.78.2.0.
غفوری، رضا (1394)، بررسی صفات و خویشکاری‌های دیوان در مجموعه روایات فردوسی نامه. جستارهای ادبی (ادبیات و علوم انسانی سابق)، 4(48)، 49-68، Doi: 10.22067/JLS.V48I3.42042..
قلی زاده، خسرو (1392)، فرهنگ اساطیر ایرانی، تهران: پارسه.
کریستنسن، آرتور (1355)، آفرینش زیانکار در روایات ایرانی، ترجمه احمد طباطبائی، تبریز: موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
مسکوب، شاهرخ (1351)، سوگ سیاوش (در مرگ و رستاخیز)، تهران: خوارزمی.
وایت، جیمز (1400)، ساتیر در نقاشی‌های محمد سیاه قلم. ترجمه ستاره نصری، مطالعات هنرهای زیبا، 3(2)، 104-135.
هینلز، جان (1373)، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
یاحقی، محمد جعفر، (1326)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
Ipshiroglu, M Shevket, 1985, Bozkur Ruzgari Siyah Kalem, Istanbul: Ada Yayinlari.
Ipshiroglu, Mazhar Shevket, 1984, Siyah Kalem, Italy: Salerno.
URLS URL1:https،//www.artkolik.net/yazilar/cinlerin-efendisimehmet-siyahkalem-6971, )2023/6/11(.
URL2 :https،//www.artnet.com/artists/siyah-qalam/a-dancing-dev, )2023/6/11(.
URL3 :https،//www.asia.si.edu/collection /edanmdm،fsg-F1937.25/ )2023/7/11(.
URL4 :http،//www.clevelanart.org/art/1982.63، )2023/6/8(.
URL5 :http،//www.khalilicollections.org/collections/1065، )2023/6/15(.
URL6 :https،//www.khalilicollections.org/collections/1075, )2023/6/10(.
URL :7http://www.Metmuseum.prg/art/ collections/451991, )2023/6/7(.