آرایه‌های آهک‌بری حمام‌های خصوصی شهر سنندج در دورة قاجار.

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستانشناسی گرایش اسلامی،دانشکده علوم اجتماعی، گروه باستان شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

2 دانشیار، گروه باستان شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی،.اردبیل، ایران.

3 استاد، گروه باستان شناسی، دانشگاه بوعلی، همدان، ایران.

4 دانشیار، گروه باستان شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل،.ایران.

چکیده

هنرمندان برای انتقال محتوای نقوش آهک­بری از روش رمز­پردازی و نمادگرایی بهره گرفته­اند­ و نقوش را به صورت نمادین و استرلیزه طراحی کرده­ تا با ساده­ترین طرح، پیام خود را به مخاطب برسانند. پژوهش حاضر درصدد تحلیل ترئینات آهک­بری حمام­های خصوصی شهر سنندج در دورة قاجار است. روش پژوهش از نوع توصیفی، تاریخی– تطبیقی مبتنی بر بررسی میدانی و مطالعات کتابخانه­ای انجام شده است. این نوشتار در پی پاسخگویی پرسش­های پژوهش:1.عناصر تزئینی آهک­بری شامل چه موتیف­هایی بوده و چه ارتباطی بین نقوش و بانیان حمام­ها وجود دارد؟2.آرایه­های تزیینی حمام­ها از کجا اقتباس شده­اند؟ برآیند پژوهش نشان می­دهد موتیف­های اجرا شده شامل مضامین مذهبی، هندسی، گیاهی و حیوانی است. منشأ عناصر تزیینی الهام از طبیعت، اعتقادات باستانی و تأکید بر باستان­گرایی بوده است. استفاده از نقوش طاووس، بز، عقاب، شیر و خورشید و غیره، دارای معانی نمادین هستند که نشانِ پایداری و دوام سلطنت، رهبر و سردسته بودن، عدالت خواهی و قدرت که با پست بانی بناها از جمله ملا­لطف­الله شیخ­الاسلام(رهبر مردم در اعتراض به ظلم حاکمان)، میرزا­ یوسف مشیردیوان(رجال سیاسی دوره­ی قاجار کردستان) و میرزا محمدرضای وزیر(پیشکاری سردار کل فرمانده ارتش) در ارتباط می­باشد. این افراد به دلیل موقعیت اجتماعی و نفوذ در دستگاه­های سیاسی و اداری دوران قاجار، توانایی انتقال اعتراض مردم را به والیان کردستان و شاه داشتند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


انجیل متی، باب 3، آیه 16.
ابن منظور، محمد (1408ه.ق)، لسان العرب، جلد اول، بیروت: درالحیاء الثرات.
اسلامی ندوشن، محمد علی (1381)، کارنامة سفر چین، تهران: شرکت سهامی انتشار.
افضل‌طوسی، عفت‌السادات (1391)، گلیم حافظ نگاره بزکوهی از دوران باستان، فصلنامة علمی-پژوهشی نگره، 7(21)، 54-67. https://negareh.shahed.ac.ir/article_34.html
اوستا (1370)، گزارش و پژوهش‌ جلیل دوست‌خواه، جلد اول، تهران: مروارید.
آرشیو میراث فرهنگی (1381). آرشیو میراث فرهنگی (1402).
بوذری، علی (1389)، قضای بی‌زوال (نگاهی تطبیقی با تصاویر چاپ سنگی معراج پیامبر)، تهران: دستان.
بهمنی، پردیس (1389)، سیر تول و تطور نقش و نماد در هنرهای سنتی ایران، تهران: دانشگاه پیام نور.
بهنام، امیر (1392)، نمادها و نشانه‌ها، قم: نسیم کوثر.
پاکدامن، آرزو (1392)، آمودهای معماری ایران در دوره اسلامی، تهران: سیمای دانش.
حاج قاسمی، کامبیز (1375)، گنجنامه، تهران: مرکز نشر مطالعات دانشگاه شهید بهشتی.
خزائی، محمد (1380)، نقش شیر، نمود امام علی (ع) در هنر اسلامی، کتاب ماه هنر، 31 و 32، 37-39. https://ensani.ir/fa/article/78892
دادگر، لیلا (1380)، فرش‌های درختی موزة فرش ایران، ترجمة زهرا راحت و رنوسفادرانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
دادور، ابوالقاسم و منصوری، الهام (1390)، اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان، چاپ دوم، تهران: کلهر.
دهخدا، علی‌اکبر (1334)، لغت‌نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ذویاور، حامد؛ وحدتی، مهنوش و مکی‌نژاد، مهدی (1394)، معانی نمادین نقش مایه‌ی بته‌جقه، فصلنامه کیمیای هنر، 4(15)، 99-113. https://www.magiran.com/p1456935
راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد (1374)، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ القران، ترجمه غلامرضا خسروی، تهران: مرتضوی.
رایس، تالبوت (1386)، میراث ایرانیان، مترجم احمد بیرشک، انتشارات: علمی فرهنگی.
رشید نجفی، عطیه (1388)، حمام‌های تاریخی تبریز، تهران: انتشارات فن آذر.
رضوی، محمد‌رضا و سلیمانی، سارا (1384)، در جست و جوی هویت شهری سنندج، تهران: ناشر وزارت مسکن و شهر‌سازی.
رفیع‌فر، جلال‌الدین و ملک، مهران (1392)، آیکونوگرافی نماد پلنگ و مار در آثار جیرفت (هزارة سوم قبل از میلاد)، پژوهش‌های باستان‌شناسی، 4 (3)، 7-36. https://www.magiran.com/p1237019
روششوار، کنت ژولین دو (1378)، خاطرات سفر ایران، ترجمة مهران توکلی، تهران: نشر نِی.
زارعی، محمد ابراهیم (1381)، سیمای میراث فرهنگی کردستان، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
زارعی، محمد ابراهیم (1385)، میراث بازیافته: گزارش عملکرد سال‌های 1377-1384، سنندج: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، اداره کل سازمان و میراث فرهنگی و گردشگری استان کردستان.
زارعی، محمد ابراهیم (1391)، نگاهی به معماری و تأکید بر نقش پردازی در آرایه‌های حمام خان سنندج، نشریة هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 17 (1) ، 73-85. doi: 10.22059/jfaup.2012.29699
زارعی، محمد ابراهیم (1392)، آثار فرهنگی باستانی و تاریخی کردستان، همدان: دانشگاه بوعلی سینا و نشر سبحان نور.
زارعی، محمد ابراهیم (1394)، خانه‌های قدیمی سنندج، سنندج: انتشارات دانشگاه کردستان.
زمرشیدی، حسین (1391)، سیر تحول کاشی کاری در آثار معماری دورة صفویه تا امروز، مطالعات معماری ایران، 1(2)، 65-78. https://jias.kashanu.ac.ir/article_111702.html
زنده‌دل، حسن (1378)، استان کردستان، تهران: نشر ایرانگردان. ژوله، تورج (1381)، پژوهشی در فرش ایران، تهران: انتشارات یساولی. ستاری، جلال (1365)، رمز‌اندیشی و هنر قدسی، تهران: انتشارات لوتوس.
سنندجی، میرزا شکراله (1366)، تحفه ناصریه در تاریخ و جغرافیای کردستان، به تصحیح حشمت اله طبیبی، چاپ اول، تهران: امیر کبیر. شایسته‌فر، مهناز و غفاری، گلسا (1394)، بررسی نقش پرنده در سفالینه‌های بخش اسلامی موزه رضا عباسی، دومین همایش ملی باستان شناسی ایران، مشهد .
شمس، امیر (1379)، نگاهی به نشان‌ها و نمادها در ایران باستان، مجله هنرهای تجسمی،8 ، 194-209. http://ensani.ir/fa/article/8653
شوالیه، ژان و گربران، آلن (1385)، فرهنگ نمادها، ترجمه سودابه فضایلی، جلد چهارم، تهران: انتشارات جیحون.
صادقی، سارا؛ شهبازی شیران، حبیب و فیضی، فرزاد (1398)، تحلیل ارائه و کاربرد حمام‌های دورة قاجار( مطالعه موردی سنندج: حمام خان و حمام عمارت ملا‌لطف‌الله شیخ‌الاسلام)، فصلنامه علمی اثر، 40(3)، 164-194. doi: 10.30699/athar.40.3.164
صرفی، محمد‌رضا (1386)، نماد پرندگان در مثنوی، فصلنامة پژوهش‌های ادبی، 5 (18)، 53-76. 20.1001.1.17352932.1386.5.18.3.1 طالب‌نیا، پویا و بهرام‌زاده، محمد (1394)، پژوهشی در معماری و آرایه‌های تزئینی حمام عمارت ملا‌لطف‌الله شیخ‌الاسلام سنندج، همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، یزد.
طاهری، علیرضا (1391)، بررسی ساختار فیزیکی براق در نگارگری ایران، فصلنامة هنرهای تجسمی نقش مایه، 5(10)، 15-24. https://doi.org/10.22059/jarcs.2018.226529.142389
عسگری گلوگاهی، آیناز؛ بهرامی کهیش نژاد، عسگر و حسنی، میرزا محمد (1399)، بررسی جایگاه و حقوق زیستی شاخص در آیین باستانی مهر، مجله اخلاق زیستی، ویژه‌نامه اخلاق زیستی و حقوق شهروندی، 10(1)، 323-351. doi:10.22037/bioeth.v10i1.31616
قناطیر، شهاب‌الدین (1402)، بررسی واژه‌شناختی و تبار‌شناختی بز در زبان‌های هندو‌اروپایی و ردیابی آن در نگاره‌های مرتبط با آب و درخت زندگی، مجله هنر و تمدن شرق، 11 (39)، 33-38. doi:10.22034/jaco.2023.366758.1272
کوپر، جی. سی (1386)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران: نشر فرشاد.
کیان، مریم (1384)، نگاره‌های آهکی در حمام‌ها، مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی،پژوهشکدة مردم شناسی، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، 291-307.
کیانی، محمد یوسف (1379)، معماری ایران دورة اسلامی، تهران: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه-ها(سمت).
گیرشمن، رومن (1350)، هنر ایران در دوره‌ی پارت و ساسانی، ترجمه بهرام فره‌وشی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ماچیانی، حسینعلی (1380)، آموزش تذهیب، تهران: انتشارات یساولی.
ماهرالنقش، محمود (1381)، میراث آجرکاری ایران، تهران: انتشارات صدا و سیمای جمهوری ایران.
مبینی، مهتاب و شافعی، آزاده (1394)، نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی(با تأکید بر نقوش برجسته، فلز‌کاری و گچ‌بری)، جلوة هنر، 14، 45-65. doi: 10.22051/jjh.2016.2126
مخلصی، محمد‌علی (1384)، تزئینات و آرایه‌ها در حمام، مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی،پژوهشکدة مردم شناسی، تهران: کتاب ماه هنر، 263-275.
معین، محمد (1371)، فرهنگ فارسی، جلد دوم، تهران: موسسه انتشارات امیر کبیر.
مکی‌نژاد، مهدی (1387)، تزئینات معماری (تاریخ هنر ایران در دورة اسلامی)، تهران: سمت.
ملک، مهران و مختاریان، بهار (1391)، آیکونوگرافی نماد عقاب و مار در آثار جیرفت (هزاره سوم قبل از میلاد)، مجله انسان شناسی (نامه انسان شناسی)، 10(17)، 163-195. 20.1001.1.17352096.1391.10.17.7.8
منیری، آتوسا و حصاری، مرتضی (1392)، بررسی و مطالعة نقش مار روی اثر مهرهای دورة مس‌سنگی و مفرغ در جنوب ایران، اولین همایش ملی باستان‌شناسی ایران، بیرجند: دانشکدة هنر. https://civilica.com/doc/370852
نجفی، رشید (1387)، حمام‌های تاریخی تبریز، تبریز: فن آذر، اشینا. نظامی گنجوی، الیاس‌بن ‌یوسف(1384)، هفت‌پیکر، با تصحیح و حواشی حسن‌ وحید دستگردی و به کوشش سعید حمیدیان، تهران: زوار.
وقایع‌نگارکردستانی، علی اصغر (1384)، حدیقه‌ی ناصریه و مرآت الظفر در تاریخ و جغرافیای کردستان، به اهتمام محمد‌رئوف توکلی، چاپ دوم، تهران: توکلی.
وکیلی، هادی و لعل‌شاطری، مصطفی (1394)، بررسی میزان انطباق تصویر براق در معراج نگاره‌های عصر قاجار با روایت اسلامی، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلامی،6 (20)، 49-70. https://ensani.ir/fa/article/351208
هادیان، کوروش (1389)، سده‌های سروری: نگاهی به تاریخ و جغرافیای کرد و کردستان اردلان، چاپ اول، اصفهان: کنکاش.
هال، جیمز (1390)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
همدانی، امیر سیدعلی (1388)، اسرار النقطه یا توحید مکاشفان، ترجمه محمد خواجوی، چاپ دوم، تهران: انتشارات مولی.
یوسفی‌فر، شهرام و یدالله پور، معصومه (1390)، حمام‌های تاریخی آمل، مجله وقف میراث جاویدان، 19(76)، 47-68. https://www.mvmj.ir/article_170526.
html Luker, M. (1983). Adler und schlang Tiersymbolike im Glauben und Weltbild der volker, Tubingen.
Shahbazi, Sh. (2012). FLAGS i. Of Persia, Encyclopædia Iranica, 12-27.
http://www.iranicaonline.org/articles/flags-i.