در جستجوی نقاشی‌هایی با خطای بصری پیشرفته به روایت ابن‌هیثم در المناظر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه نقاشی، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران.

چکیده

ابن‌هیثم در بحثِ خطای زبری در المناظر به نقاشی‎هایی اشاره می‎کند که در آن‌ها، حیوانات، اشخاص معین، گیاهان و دیگر عناصر بصری به طور طبیعی بازنمایی شده‎اند؛ از آنجا که در سده‌های 4و5ه.ق، نقاشی در تمدن اسلامی به چنان سطح واقع‌نمایی نرسیده بود، این پرسش مطرح است که ابن‎هیثم به کدام نقاشی‎ها اشاره می‌کند؟ اهمیت گزارش ابن‎هیثم، افزون‌بر آن‎که آگاهی‌ها از تاریخ نقاشی را گسترش می‎دهد، می‌تواند روایت چگونگی شکل‌گیری نقاشی در عصر رنسانس را نیز بپرورانَد. پژوهش در پی آن است که با استناد به گزارش‎های تاریخی و سنجش آن با کاوش‎های باستان‎شناسی در سده بیستم، نقاشی‎های روایت‌شده در المناظر را شناسایی کند. از نظر تاریخی، سخنان فارابی و مسعودی دربارة نقاشی‎هایی مطرود در سده‎های آغاز مسیحیت، مهم‎ترین سرنخ‎های شناسایی آن نقاشی‎هاست. هم‎چنین، اقامت طولانی ابن‎هیثم در مصر از یک‎سو، و کشف و شناسایی نقاشی‎های مومی در نواحی صَعید (فیوم) از سوی دیگر، زمینة سنجش گزارش المناظر را فراهم می‌سازد. پژوهش با روش تحلیل تاریخی و تطبیق ویژگی‎های تکنیکی نقاشی با گزارش ابن‎هیثم، درپیِ شناخت همبستگی میان آن‌ها است. بنابراین، در نبود هرگونه آگاهی تاریخی از دیگر سنت‌های بازنمایی، می‎توان گفت نقاشی‎های مومی مصر، در چارچوب همان سنت بازنمایی پدید آمده بود که ابن‎هیثم در المناظر از آن سخن می‌گوید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آذرپی، گیتی؛ بلنیتسکی، الکساندر؛ مارشاک، بوریس و درسدن، مارک (1397)، نقاشی سغدی: حماسۀ تصویری در هنر خاور زمین، برگردان محمد محمدی، تهران: سورۀ مهر.
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، الک (1386)، هنر و معماری اسلامی، برگردان یعقوب آژند، تهران: سمت.
اصفهانی، حمزه‌بن‌حسن (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان، برگردان جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ.
افلاطون (1380)، دورة کامل آثار. مجموعۀ سه‌ جلدی، برگردان محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
باراش، موشه (1399)، نظریه‌های هنر از افلاطون تا وینکلمان، برگردان محمدرضا ابوالقاسمی، تهران: چشمه.
بلخاری، حسن (1394)، زیبایی‌شناسی در آرای ابن‌هیثم و کمال‌الدین فارسی، کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
بلنیتسکی، الکساندر (1390)، هنر تاریخی پنجکنت، برگردان عباس‌علی عزتی، تهران: فرهنگستان هنر.
دهخدا، علیاکبر (1377)، لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران.
دیویس، پنلوپه؛ دنی، والتر؛ هفریچز، فریمافوکس؛ جاکوبز، ژوزف؛ روبرتز، آن و سیمون، دیوید (1388)، تاریخ هنر جنسن، برگردان فرزان سجودی و همکاران، تهران: میردشتی.
عکاشه، ثروت (1380)، نگارگری اسلامی، برگردان غلامرضا تهامی، تهران: حوزه هنری.
فارابی، أبونصر (1375)، موسیقی کبیر، برگردان آذرتاش آذرنوش، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
فارابی، أبونصر (1381)، احصاءالعلوم، برگردان حسین خدیوجم، تهران: علمی‌وفرهنگی.
کردی نیشابوری، یعقوب (1355)، کتاب البُلغه المترجمه فی اللغه، به کوشش مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. کسنوفون (1387)، خاطرات سقراطی، برگردان محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
کشمیری، مریم (1401)، چرا علم مناظر در نقاشی ایرانیِ سده‌های هفتم تا نهم قمری به پرسپکتیو راه نبرد؟، تاریخ علم، 20 (1)، 43ـ91، Doi: 10.22059/jihs.2022.344707.371690
کشمیری، مریم (1402)، بازنمایی ساختمان در نقاشی ایرانی و نقش آن در گستردگی فضای تصویر و ژرفانمایی، مبانی نظری هنرهای تجسمی، 8 (2)، 4ـ24، Doi: 10.22051/jtpva.2022.41695.1460
مجیدزاده، یوسف (1397)، هنر و معماری بین‌النهرین، جلد 3، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مسعودی، علی‌بن‌الحسین (1382)، مروج‌الذهب، برگردان ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی‌وفرهنگی.
مقدسی، محمد (1361)، أحسنالتقاسیم، برگردان علینقی منزوی، تهران: مؤلفان و مترجمان ایران.
مورتگات، آنتون (1387)، هنر بینالنهرین باستان، هنر کلاسیک خاور نزدیک، برگردان فارسی زهرا باستی و محمدرحیم صراف، تهران: سمت. مهدی، محسن (1400)، فارابی و بنیانگذاری فلسفة سیاسی اسلامی، برگردان محمداحسان مصحفی، تهران: حکمت.
نظیف، مصطفی (1394)، ابن‌هیثم و دانش نورشناسی: آراء و اکتشافات، برگردان فاطمه موحدی، تهران: دانشگاه تهران.
هارت، فردریک (1386)، تاریخ هنر رنسانس در ایتالیا، برگردان هرمز ریاحی و همکاران، تهران: تندیس.
ابن‌هیثم، حسن (1983)، المناظر، مقالات 1و2و3، تصحیح عبدالحمید صبره، کویت: المجلس الوطنی‌ـ‌قسم التراث العربی.
اصفهانی، حمزه‌بن‌حسن (1961)، سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت: دارالمکتبه الحیاه. الاسکافی، محمدبن‌عبدالله (2016)، مختصر کتاب العین، تحقیق هادی حسن حمودی، مسقط: وزاره التراث و الثقافه.
البیرونی، محمد (1958)، فی تحقیق ماللهند، حیدرآباد دکن: دائرهالمعارف العثمانیه. الفارابی، أبونصر (1967)، الموسیقی الکبیر، تحقیق غطاس عبدالملک خشبه، قاهره: دارالکتاب العربی.
الفراهیدی، الخلیل‌بن‌احمد (1988)، کتاب العین، ج.1ـ8، تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، بیروت: مکتبه الهلال.
المسعودی، علیبنالحسین (2005)، مروجالذهب و معادن الجواهر، الجزء الاول، اعتنی به کمال حسن مرعی، بیروت: مکتبهالعصریه. مقریزی، تقیالدین (1995)، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ج1، حققها ایمن فواد سید، لندن: الفرقان للتراث الاسلامی.
al-Biruni, A. (1958). Kitab fi Tahqiq-i-Ma Li'l-Hind. Hyderabad: The Dairatu'l-Ma'arifi'l Osmania.
al-Farabi (1996). Kitab al-Musiqi al-Kabir. Translated by: Azarnoosh, A. Tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies (in Persian).
al-Farabi, A.M. (1967). Kitab al-Musiqi al-Kabir. Research by: Khashaba, A.Gh. Cario: Dar al-Kitab al-Arabi (in Arabic).
al-Farabi, A.M. (2002). Kitāb iḥṣā’ al-‘ulūm. Translated by: Khadiv-Jam, H. Tehran: Elmi Farhangi Pub. (in Persian).
al-Farahidi, Kh.A. (1988). Kitab Al-Ayn. Vols. I-VIII. Reviewed by: al-Makhzumy, M. & al-Samira'I, I. Beirut: Maktabah Al Hilal. (in Arabic).
al-Isfahani, H. (1961). Taʾrīk̲h̲ sinī mulūk al-arḍ wa ’l-anbiyā. Beirut: Dar al-Hayat Library (in Arabic).
al-Isfahani, H. (1967). Taʾrīk̲h̲ sinī mulūk al-arḍ wa ’l-anbiyā. Translated by: Shoar, J. Tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies (in Persian).
al-Maqdisi, M. (1982). Ahsan al-Taqasim fi Marifat al-Aqalim. Translated by: Monzavi, A.N. Tehran: Publication of the Iranian Authors and Translators Company. (in Persian).
al-Masudi, A.H. (2003). Murudj al-Dhahab (The Meadows of Gold). Part I. Reviewed by: Marei, K.H. Beirut: al-Assrya Library (in Arabic).
al-Skafi, M.A. (2016). Mukhtaṣar al-‘Ayn. By: Hamudi, H.H. Muscat: Vezarat al-Toras va al-Seghafa (Ministry of Heritage and Culture Pub.). (in Arabic).
Azarpay, G.; Belenitskii, A.; Marshak, B. & Dresden, M. (2018). Sogdian Painting: the pictorial epic in Orental art. Tehran: Sooremehr (in Persian). Barasch, M. (2020). Theories of Art: from Plato to Winckelmann. Translated by: Abolghassemi, M.R. Tehran: Cheshmeh Pub. (in Persian).
Belenitskii, A. (2011). Monumentalnoe Iskusstvo Pendzhikenta. Translated by: Ezzati A. Tehran: MATN (in Persian). Bloemsma, H. (2016). Byzantine Art and Early Italian Painting. In: Byzantine Art and Renaissance Europe, Edited by Angeliki Lymberopoulou, and Rembrandt Duits. London: Routledge.
Bolkhari, H. (2015). Aesthetics in the Views of Ibn al-Haytham and Kamal al-Din al-Farsi. Kerman: Shahid Bahonar University Press. (in Persian).
Borg, B. E. (2000). The Face of the Elite (Glenn W . M., tr.), In: Arion 8.1, p. 63-96.
Borg, B. E.,(2010). Painted Funerary Portraits. In Willeke Wendrich (ed.). UCLA Encyclopedia of Egyptology. in: https://escholarship.org/content/qt7426178c/qt7426178c.pdf?t=rzueb6 [1402/12/17]
Borg, B. E.,(2012). Portraits, in: The Oxford Handbook of Roman Egypt. Christian Riggs. Oxford: Oxford University Press. Carrillo-Calderero, A. (2017). The Beauty of the Power: Muqarnas, Sharing Art and Culture across the Mediterranean. International Journal of History and Cultural Studies, 3 (2), 1-18.
David, A. R. & Archbold, R. (2000). Conversations with mummies: new light on the lives of ancient Egyptians. New york: Morrow.
Davies, P.J.E.; Denny, W.B.; Hofrichter, F.F.; Jacobs, J.F.; Roberts, A.S. & Simon, D.L. (2009). Janson's History of Art: the western tradition. Translated by: Sojoodi, F. Tehran: Mirdashti Pub. (in Persian).
Dehkhoda. A.A. (1998). Loghat-Nama (Dictionnaire Encyclopedique). Tehran: Tehran University Press (in Persian). Ettinghausen, R. & Oleg, G. (2007). The Art and Architecture of Islam I. Translated by: Ajand, Y. Tehran: SAMT (in Persian). Ettinghausen, R. (1942). Painting in the fatimid Period: A Reconstruction, Ars Islamica. vol.9. Washington, D.C.: Freer Gallery of Art.
Ghiberti, L. (1912). Denkwurdigkeiten, V. I, Text. Erlautert von Julius Von Schlosser. Berlin: Verlag Von Julius Bard.
Hartt, F. (2007). History of Italian Renaissance Art: painting, sculpture, architecture. Translated by: Riahi, H. Tehran: Tandis Pub. (in Persian).
Hoffman, E. R. (2008). Between East and West: The wall paintings of Samarra and the construction of Abbasid Princely culture. Muqarnas, (25), 107-132.
Ibn-Alhaytham, al-Hasan (1983). Kitab al-Manazir, Books I-II-III (On Direct Vision). Edited by: Sabra, A.I. Kuwait: The National Council for Culture, Arts and Letters. (in Arabic).
James, T.G.H. (2005). The British Museum Concise Introduction to Ancient Egypt. Michigan: The University of Michigan Press.
Keshmiri, M. (2022). Why Did al-Manazir not Lead the Linear Perspective in Persian Paintings of the 13th to 15th Century?. Journal of History of Science, 20 (1), 43-91, DOI: 10.22059/jihs.2022.344707.371690. (in Persian).
Keshmiri, M. (2023). Representation of Building in Persian Painting and its Role in the Expansion of the Picture Space and Perspective. Theoretical Principles of Visual Arts, 8 (2), 4-24, DOI: 10.22051/jtpva.2022.41695.1460. (in Persian).
Kordi-Neyshabouri, Y. (1976). Kitāb al-Bolqah. Minavi, M. & Harirchi. F. Tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies (in Persian).
Krautheimer, R. (1990). Lorenzo Ghiberti. New Jersey: Princeton University Press.
Lembke, K. (2012). City of the dead: Tuna el-Gebel. in: The Oxford Handbook of Roman Egypt. Christian Riggs, Oxford: Oxford University Press.
Mahdi, M. (2021). Alfarabi and the Foundation of Islamic Political Philosophy. Translated by: Moshafi, M.E. Tehran: Hekmat Pub. (in Persian).
Majidzadeh, Y. (2018). Ancient Mesopotamia: history and civilization, Vol. III. Tehran: IUP Pub. (in Persian).
Maqrizi, T. (1995). al-Mawa'iz wa al-'i'tibar bi dhikr al-khitat wa al-'athar. Vol. I. Reviewed by: Sayed, A.F. London: al-Furqan Islamic Heritage (in Arabic).
Masudi, A.H. (2003). Murudj al-Dhahab. Translated by: Payandeh, A.Gh. Tehran: Elmi Farhangi Pub. (in Persian).
Moortgat, A. (2008). The Art of Ancient Mesopotamia. Translated by: Basti, Z. & Sarraf, M.R. Tehran: SAMT (in Persian). Nazif, M. (2015). Al-Hasan ibn al-Haytham: buhuthuhu wa kushufuhu I-basariya. Translated by: Movahedi, F. Tehran: Tehran University Press and Kerman: Shahid Bahonar University Press. (in Persian).
Plato. (2001). The Complete Collection of Plato's Works. Vols. I, II, III, Translated by: Lotfi, M.H. Tehran: Khaarazmi Pub. (in Persian).
Raynaud, D. (2014). Optics and the Rise of Perspective. Oxford: The Bardwell Press.
Riggs, Ch. (2005). The Beautiful Burial in Roman Egypt, Art, Identity, and Funerary Religion. New Oxford: Oxford University Press.
Riggs, Ch. (2012). The Oxford Handbook of Roman Egypt. Oxford: Oxford University Press.
Sabra, A. I. (1989a). The Optics of Ibn Al-Haytham, Books I-III on Direct Vision, V. I. (Translation), London: The Warburg Institute University of London.
Sabra, A. I. (1989b). The Optics of Ibn Al-Haytham, Books I-III on Direct Vision, V. II. Introduction, Commenrary. London: The Warburg Institute University of London.
Shaw, I. (2003). The Oxford History of Ancient Egypt. Oxford: Oxford University Press.
Smith, A. M. (2001a). Introduction [On Ibn al-Haytham and Almanazir], In Alhacen’s theory of visual perception, Three books. Vol. 1. Philadelphia: American Philosophical society.
Smith, A. M. (2001b). Alhacen’s Theory of Visual Perception, Three books. Vol. 2. Philadelphia: American Philosophical society.
Ukasha, Th. (2001). Islamic Painting. Translated by: Tahami, Gh.R. Tehran: Research Institute for Islamic Culture and Art (in Persian).
Wilkinson, Ch. K. (1986). Nishapur, Some Early Islamic Buildings and Their Decoration. New York: The Metropolitan Museum of Art.
Xenophon (2008). Memorabilia. Translated by: Lotfi, M.H. Tehran: Khaarazmi Pub. (in Persian).
URL1: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Damascus_Barada_Panel_of_Umayyad_Mosque_8131.jpg[1402/12/17] URL2:https://universes.art/en/art-destinations/jordan/desert-castles/qusayr-amra/audience-hall/hunting-scene
URL10: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/547697[1402/12/17]