تحولات هنر کتاب‌آرایی قراقویونلوها در دوره‌ی پیربوداق نیمه‌ی دوم قرن نهم هجری (857 – 871 ه.ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهش هنر، گروه تاریخ و پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

2 استادیار گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

چکیده

یکی از دوران مهم رشد هنر کتاب‌آرایی، بعد از جلایریان و تیموریان دوره قراقویونلوهاست که متأسفانه کمتر بدان پرداخته‌شده است. قراقویونلوها وارث مراکز کتاب‌آرایی حکومت‌های پیشین جلایری و تیموری بودند و خود نیز به توسعه و رونق آن کمک کردند. علاوه بر جهانشاه قراقویونلو، ولیعهد او پیربوداق در دوره‌ی کوتاه حکومت خود تا پیش از مرگ، باعلاقه‌ی مثال‌زدنی موجب رشد و اعتلای کتاب‌آرایی شده است. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که؛ پیربوداق در تحولات هنر کتاب‌آرایی نیمه دوم قرن نهم هجری قمری چه تأثیری گذاشته است؟ به همین منظور هنر کتاب‌آرایی به‌ویژه کتابت و صفحه‌آرایی با معرفی نسخ خطی و کاتبان، در محدوده‌ی زمانی فرمانروایی پیربوداق در شیراز و بغداد موردتوجه است. روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و تاریخی است و جمع‌آوری داده‌ها با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، اسنادی و آرشیوی نسخه‌های خطی می‌باشد. درنهایت این نتیجه حاصل می‌شود که؛ پیربوداق با ایجاد زمینه‌ی تبادل هنرمندان، باعث انتقال مرکز کتاب‌آرایی از شرق به غرب ایران شده است و مکتب غربی ایران را با گونه‌ای از سلیقه‌های مختلف هنرمندان رونق داده و ضمن انتقال هنرمندان، به حمایت از آن‌ها در کتابت انواع نسخی خطی و هنر کتاب‌آرایی ‌پرداخت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آژند، یعقوب (1387)، مکتب نگارگری هرات، تهران: فرهنگستان هنر.
آژند، یعقوب (1397)، شیوه تبریز مکتب ترکمان، نشریه هنرهای زیبا: هنرهای تجسمی، 23(4), 29-40. https://doi.org/10.22059/jfava.2018.68758
آژند، یعقوب (1398)، شیوه شیراز مکتب ترکمان، نشریه هنرهای زیبا: هنرهای تجسمی، 24(4), 49-56. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22286039.1398.24.4.6.6
آیتی، عبدالحسین (1317)، تاریخ یزد، چاپ اول، یزد: گل‌بهار یزد.
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابار، الگ (1383)، هنر و معماری اسلامی جلد 1، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: سمت.
بلخاری قهی، حسن (1400)، در باب زیبایی (زیبایی‌شناسی در حکمت اسلامی و فلسفه‌ی غربی)، تهران: دانشگاه تهران.
بلوم، جاناتان و بلر، شیلا (1391)، هنر و معماری اسلامی جلد 2، مترجمان: یعقوب آژند و فائزه دینی، تهران: سمت.
بیانی، مهدی (1345)، احوال و آثار خوشنویسان (نستعلیق نویسان)، جلد 1، تهران: دانشگاه تهران.
بیانی، مهدی (1348)، احوال و آثار خوشنویسان (نستعلیق نویسان)، جلد 3، تهران: دانشگاه تهران.
بیانی، مهدی (1358)، احوال و آثار خوشنویسان؛ با نمونه‌هایی از خطوط خوش، جلد 4، تهران: دانشگاه تهران.
پاکباز، رویین (1398)، نقاشی ایران از دیرباز تاکنون، تهران: زرین و سیمین.
حاج محمد حسینی، همایون؛ خزایی، محمد و وحدت طلب، مسعود (1397)، تأملی در جریان‌های آغازین خوشنویسی نستعلیق دوره تیموری، مبانی نظری هنرهای تجسمی، 3(1)، 123-140، https://doi.org/10.22051/jtpva.2018.3941.
حسینی فسایی، حاج میرزا حسن (1378)، فارس نامه ناصری. تصحیح و تحشیه از: منصور رستگاری فسایی، جلد 1، تهران: امیرکبیر.
خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین (1380)، تاریخ حبیب السیر، زیر نظر محمد دبیر سیاقی و جلال‌الدین همایی، جلد 4، تهران: خیام. دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، جلد 4، تهران: دانشگاه تهران.
رضایی مهوار، میثم (1390)، توپ قاپی سرای، موزه هنر اسلامی، پیام بهارستان، 2 (13)، 1079 ـ 1103.
سمرقندی، دولتشاه (1382)، تذکره الشعرا، به اهتمام و تصحیح: ادوارد براون، چاپ اول، تهران: اساطیر.
سه کی، یوشیفوسا (1385)، آثار خوشنویسی در دو مرقع سلطان یعقوب (یادگاری از عصر قراقویونلوها و آق قویونلوها)، نامه بهارستان، 11(6)، 75 ـ 172.
سه‌کی، ‌یوشیفوسا (1388)، مجموعه ترجیعات سرکاری؛ یادگاری از عصر قراقویونلوها؛ (محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش 9970)، نامه بهارستان، 15(10)، 137-176.
شایسته فر، مهناز (1384)، عناصر هنر شیعی در نگارگری و کتیبه‌نگاری تیموریان و صفویان، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی. طهرانی، ابوبکر (1356)، دیار بکریه، تاریخ حسن بیک آق قوینلو و اسلاف او و آنچه بدان متعلق است از تواریخ قراقوینلو و چغاتای، به تصحیح و اهتمام: نجاتی لوغال و فاروق سومر. تهران: طهوری.
قزوینی، یحیی بن عبداللطیف (1314)، لب التواریخ. مصحح: سید جلال‌الدین تهرانی، چاپ اول، تهران: خاور. قلیچ خانی، حمیدرضا (1389)، کاتبان شاهنامه، آینه‌ی میراث، شماره 47، 186 ـ 209.
کریم زاده تبریزی، محمدعلی (1369)، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، جلد 2، تهران: ساتراپ.
میر جعفری، حسین (1388)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره‌ی تیموریان و ترکمانان. تهران: سمت. میرزایی، علی پدرام؛ پشت‌دار، علی‌محمد و دهش، لیلا (1400). جستجو در احوال و آثار درویش اشرف مراغی و ضرورت تصحیح کلیات اشعار او، کهن نامه ادب پارسی، 12(1)، 385-418، doi: 10.30465/cpl.2021.5693.
منشی قزوینی، بوداق (1378)، جواهر الاخبار بخش تاریخ ایران از قراقویونلو تا سال 984 ه.ق، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محسن بهرام نژاد، تهران: میراث مکتوب.
نوائی، عبدالحسین (1370)، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه اسماعیل، چاپ سوم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. واله اصفهانی قزوینی، محمد یوسف (1379)، روضه‌های ششم و هفتم از خلد برین (تاریخ تیموریان و ترکمانان). به کوشش: میر هاشم محدث، چاپ اول، تهران: میراث مکتوب.
همایی، جلال‌الدین (1375)، تاریخ ادبیات ایران، به کوشش: ماهدخت بانو همایی، تهران: مؤسسه نشر نیما.
Arayancan, Ayşe ATICI (2009), Akkoyunlu ve Karakoyunlularda Edebiyat ve Sanat, Zeitschrift für die Welt der Türken/Journal of World of Turks, 1(1), 239-250.‏ Graves, Margaret.S & Junod, BENOÎT (2011), Architecture in Islamic arts,Treasures of the Aga Khan Museum, Geneva, Switzerland : Aga Khan Trust for Culture.‏ Gowing, S.Lawrence, Boardman, John & Evans, Michael (1994). The encyclopedia of visual art. Volume 3, Encyclopedia Britannica international, Ltd. London.
Hayashi, Norihito (2012), The Turkman Commercial Style of Painting: Origins and Developments Reconsidered. Orient, 47, 169-189, http://doi.org/10.5356/orient.47.169.
Necipoğlu, Gülru (2017), Persianate Images between Europe and China: The “Frankish Manner” in the Diez and Topkapı Albums, , The Diez Albums , c (1350–1450), 529-591, DOI: https://doi.org/10.1163/9789004323483_021.
Tasagil, Ahmet & Kar, Aykut (2018), İnsanlığın Serüveni: Dünyanın Oluşumundan Sanayi Devrimi’ne , Istanbul: Istek Yayinlari.
Togan, Zeki Velidi (1963), On the miniatures in Istanbul libraries, Istanbul: Baha Matbaasi.
URL2: British Library, Or 11846, Copy in: https://museum.ganjoor.net/items/hafezsaad/p0307
URL4: https://catalog.princeton.edu/catalog/9955765013506421 URL5:https://www.cgie.org.ir/fa/article/240094/%D8%A7%D8%B8%D9%87%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2%DB%8C. URL6:https://www.cgie.org.ir/fa/article/240094/%D8%A7%D8%B8%D9%87%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2%DB%8C.
URL 9: Ruba'iyyat of Umar Khayyam, dated 867 AH/1463, The Keir Collection of Islamic Art on loan to the Dallas Museum of Art: https://dma.org/art/collection/object/5340716.
URL10: https://www.thedigitalwalters.org/Data/WaltersManuscripts/html/W625/description.html.