نمادشناسی نقش‌مایه دیو در نگاره‌های صنیع الملک از نسخه خطی هزار و یک شب کاخ گلستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهش هنر، گروه پژوهش و تاریخ هنر،دانشکده هنرو معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

2 کارشناس ارشد تصویرسازی ، گروه هنر، دانشگاه علامه فیض الاسلام.اصفهان، اصفهان ، ایران.

چکیده

کتاب هزار و یک‌شبعبداللطیف طسوجی یا هزار افسان از متون کهن پهلوی است که پس از اسلام به عربی ترجمه و با افزودن افسانه‌هایی به آن، با نام عربی الف لیله و لیله شناخته شد. این کتاب توسط ابوالحسن غفاری ملقب به (صنیع الملک) تصویرگری شده‌است. کتاب هم در روایت داستانی و هم در تصویرگری‌ها دربرگیرنده ویژگی‌های نمادین در بافت روایت‌‌هاست.
پژوهش پیش‌رو با کاربست روش آیکونوگرافی در یک تحقیق توصیفی- تحلیلی به بررسی ویژگی‌های ظاهری و فراواقعی دیوها در داستان‌های هزار و یک‌شب و میزان وفاداری تصویرگر کتاب به متن می‌پردازد. در این راستا پس از شناسایی ویژگی‌های ظاهری و فراواقعی دیوها در نمونه‌های تصویری و داستانی به تطبیق و دسته بندی آن‌ها خواهیم پرداخت؛ سپس ارتباط بیانی میان ویژگی‌های فراواقعی دیوها و خصوصیات رفتاری دیوها را در چهارچوب مبانی نظری تحقیق بررسی کنیم. همچنین برآنیم تا با استناد به شواهد تصویری و کلامی به ارزش‌گذاری (مثبت و منفی) دیو بر اساس شناسایی نمادین آن‌ها بپردازیم. نتایج تحقیق نشان می‌دهد؛ دیو، غول ،عفریت و اجنه و پریان همه از یک خانواده محسوب می‌شوند و بنا بر موقعیت‌های مختلف جایگاه آن‌ها تغییر می‌کند. ظاهر این موجودات در هیچ روایتی ویژگی‌های یکسان ندارد؛ این موجودات افسانه‌ای قابلیت تغییر چهره دارند.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  • ابراهیمی، معصومه (1397). دیو شناسی ایرانی. تهران: فرهامه.
  • - ابراهیمی، معصومه (1391). مطالعه تطبیقی دیوها و موجودات مافوق طبیعی در عجایب المخلوقات قزوینی و بحیره فزونی استرآبادی. نشریه ادبیات تطبیقی.، 6(3) ، 1-29. - آژند، یعقوب (1383). کتاب آرایی هزار و یک شب. فصلنامه هنر، 61، 62-75.
  • - آموزگار، ژاله (1389). تاریخ اساطیری ایران. تهران: انتشارات سمت
  • - افشاری، مهران و رضایی باغ بیدی، حسین (1392). دیو. دانشنامه جهان اسلام، جلد 18: https://rch.ac.ir/article/Details?id=13401
  • - افشاری، مهران و مداینی، مهدی (1401). هفت لشکر(طومار جامع نقالان) از کیومرث تا بهمن. تهران: انتشارات سخن.
  • - اکبری مفاخر، آرش (1389). درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی. تهران: انتشارات ترفند.
  • - انجوی، سیّد ابوالقاسم (1369). فردوسی نامه. چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی.
  • - باقری، معصومه و کیاده، حسن (1388). اکوان دیو و «وای» اسطوره باد. مطالعات ایرانی،8 (16).
  • - بامـداد،‌ مهـدی‌ (۱۳47-۱۳۵۱‌). شـرح حـال رجال ایـران در قرن12 ،13 و 14‌. تهران:‌زوار.
  • - برزگر، محمدرضا (1397). دیو در شاهنامه. متن پژوهی ادبی، 5 (13)، 76-100. doi:10.22054/ltr.2000.6638
  • - بوذری، علی (1393 الف).نسخه هزار و یک شب کتابخانه گلستان در فهرست شیخ المشایخ معزی. گزارش میراث، 2(1و2)، 89-94. - بـوذری،‌ علـی (1393ب). ‌نسـخه ‌خطـی ‌هـزار‌و‌ یـک‌ شـب؛‌ نسخه ‌شناسـی‌ و‌معرفـی ‌نگاره‌هـا. ‌نامه بهارسـتان،‌ 2(3)، 160-275.
  • - پیراوی ونک، مرضیه (1390). تحلیل معناشناختی واژه آیکون. متافیزیک، 3(11). 49-58. dor:20.1001.1.20088086.1390.3.11.4.8 - تاواراتانی، ناهوکو (1393). دیو از افسانه تا واقعیت. تهران: انتشارات بهجت.
  • - حسینی سروری، نجمه و صرفی، محمدرضا (1389). بررسی وجوه روایتی در روایت‌های هزار و یک شب. نشریه ادب و زبان دانشکده ادبیات و علوم انسانی باهنر کرمان، 1(27) ، 1-28.
  • - خلیلی، مریم (1388). تحلیل تابلوی سفیران اثر هولباین بر اساس نظریه پانوفسکی. فصلنامه تخصصی نقش مایه، 2(3)، 107-109.
  • - دلاکروا، فرانسوا پتیس (1710). هزار و یک روز قصه‌های ایرانی، ترجمه‌ی محمدحسن میرزا کمال‌الدوله و محمدکریم‌خان سرتیپ(1869). تصحیح و مقدمه رضا طاهری (1397). تهران: نشر نخستین
  • - دیهیم، گیتی(1383).تصویر دیگری (تفاوت از اسطوره تا داوری). کاترینا استنو (1998). تهران: مطالعات فرهنگی.
  • - ذبیحی، مریم؛ سلیم زاده، محمدجعفر و فرخ فر،فرزانه (1399). تحلیل تطبیقی شخثیت پردازی موجودات تخیلی- تلفیقی در نگاره‌های نسخ عجایب المخلوقات قزوینی مکتب ایلخانی و مکتب گورکانی. فصلنامه نگره، 55، 35-47. doi: 10.22070/negareh.2020.3020
  • - ذکاء، یحیی (1342 الف). میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری موسس هنرستان نقاشی در ایران 2. هنرو مردم، 11، 16-34.
  • - ذکاء، یحیی (1342 ب). میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری موسس هنرستان نقاشی در ایران 1، هنر و مردم، 10، 14-27.
  • - ذکاء، یحیـی‌ (1382).زندگـی و آثـار صنیـع الملـک .‌ ویرایـش ‌و ‌تدویـن ‌سـیروس ‌پرهـام. ‌تهـران:‌ سـازمان‌ میـراث‌ فرهنگـی‌ و‌ مرکز‌ نشر‌ دانشگاهی.
  • - راشد محصل، محمدتقی (1385). زادسپرم، وزیدگیهای زادسپرم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • - راشدی محصل، محمدرضا و حسین زاده هرویان،فاطمه (1392). بررسی پیرنگ،شخصیت پردازی،توصیف،زاویه دید و تصویر پردازی در داستان نبرد رستم با دیو سپید. متن شناسی ادب فارسی، 2 (18)، 121-138.
  • - زمردی، حمیرا و نظری،زهرا (1391). خاستگاه و رد پای دیو و اهریمن در ادب کهن فارسی. بوستان ادب، 1 (11) ، 73-99. doi: 10.22099/jba.2012.229
  • - سیف الدینی، علیرضا (1384). شیرویه نامدار. تهران: انتشارات ققنوس. - شاطری، میترا و اعراب، علی (1394). بررسی نگاره‌های مربوط به رستم و دیو سپید در نگارگری. نگارینه هنر اسلامی، 2(5)، 15-27.doi: 10.22077/nia.2015.484
  • - شین دشتگل، هلنا (1384). نسخه خطی و مصور هزار و یک شب. کتاب ماه هنر، 79و 80 ، 133-140.
  • - صرامی، عارفه، (1393). تحلیل ساختاری دوگانگی نقش نمادین ماهی درهم در هنر ایرانی – اسلامی. پایان نامه کارشناسی ارشد. - صرامی، عارفه و مختاریان، بهار (1397). تاویل و تفسیر نگاره‌های ایرانی- اسلامی بر پایه نجوم. تهران: نشر انسان شناسی.
  • - طسوجی تبریزی، عبداللطیف (مترجم) (1387). الف لیله و لیله فارسی. هزار و یک شب، 6 جل.: مصور. تهران: موسسه انتشارات نگاه.
  • - عظیمی پور، نسیم (1392). دیو در شاهنامه همراه بررسی تطبیقی دیوها و شخصیت‌های منفی آیین مزدیسنا. تهران: سخن
  • - فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق دفتر ششم با همکاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی. تهران: نشرمرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
  • - کریستنسن، آرتور (1813). کیانیان. ترجمة ذبیحالله صفا (1394). چاپ هشتم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  • - مختاریان، بهار و صرامی، عارفه (1395). بازنمود زحل و باورهای مربوط به آن در نگاره‌ها. چیدمان 5(14)، 54-68.
  • - مونسی سرخه، مریم و حسین زاده قشلاقی، سارا (1398). تحلیل کیفی بصری دو پرده روایی عصر قاجار. جلوه هنر، 1(11)، 97-109. doi: 10.22051/jjh.2018.14335.1224
  • - نقیب‌الممالک شیرازی، میرزا محمّدعلی (1356). امیرارسلان. تصحیح محمّدجعفر محجوب. تهران: کتاب‌های جیبی، چاپ دوّم. - هادی، محمد (1365-1366). نخستین معلم نقاشی نوین ایران(مروری بر زندگی و آثار میرزا ابوالحسن غفاری صنیع الملک). فصلنامه هنر، 13: 102-127.
  • - یوسـفی‌فر،‌ شـهرام، (1390). ‌مجمـع ‌الصنایع (‌تجربـه ‌نوگرایی ‌در‌ مشـاغل ‌کارگاه‌های ‌سـلطنتی دوره ‌قاجار).گنجینه اسـناد، 3(21)، 42-64.
  • - Christian Bartholomae (1904). Altiranisches Wörterbuch.Strasbourg repr. Berlin 1961.
  • - Hart, J. (1993). Erwin Panofsky and Karl Mannheim: a dialogue on interpretation. Critical Inquiry, 19(3), 534-566.doi: 10.1086/448685
  • - Klingbeil, M. (1999). Yahweh Fighting from Heaven: God as Warrior and as God of Heaven in the Hebrew Psalter and Ancient Near Eastern Iconography (Vol. 169). Saint-Paul.
  • - Mitchell, W. T. (2013). Iconology: image, text, ideology. University of Chicago Press.
  • - Munsterberg, M. (2013). Iconographic Analysis.
  • - Panofsky, E., & Drechsel, B. (1970). Meaning in the visual arts (p. 26) Harmondsworth: Penguin Books.
  • - Panofsky, Erwin. )1972(. Studies in iconology: humanistic themes in the art of the Renaissance. New York: Harper & Row.