تحلیلی بر صور بازنمایانه و نمادین در دو نسخة قاجاری از هفت گنبد نظامی در تطبیق نگاره‌‌ها و متن ادبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار‌گروه‌طراحی‌پارچه‌و‌لباس،‌دانشکده‌هنرهای کاربردی،‌دانشگاه‌هنر‌ایران،‌تهران،‌ایران.

چکیده

هفت­ گنبد، چهارمین مثنوی از خمسة نظامی است که منبع الهام نگارگران بوده است. در تداوم این سنت فرهنگی، این افسانه در دورة قاجار به­تصویر درآمد که ازجملة آن‌ها نسخه­های شمارة 1951 و 1898، محفوظ در کاخ­موزة گلستان است. هدف این مقاله، مقایسة متن ادبی و تصویری در این دو نسخة قاجاری است، به­طوری که عناصر بازنمایانه و نمادین مشترک شناسایی گردد. با این نگاه، پرسش آن است: مقایسة متن و تصویر در دو نسخة قاجاری هفت گنبد نظامی، مبیّن چه تفاوت­ها و شباهت­هایی بین متن ادبی و تصویری است و بازیابی این مصادیق بر اهمیت کدام صور بازنمایانه صحه می­گذارد؟ نتیجة این مطالعه به شیوة تحلیلی ـ تطبیقی مشخص ساخت: در تصویرسازی هر نسخه، ادای دین به متن ادبی و تأسی به سبک هنری زمانه به موازات قابل بازیابی هستند. در بحث صوری، نسخة 1898 به سبک­ نقاشی قاجار تعهد بیشتری دارد و درمقابل نسخة 1951 با تداعی تاریکی شب، سهم بزرگتری در وفاداری به متن ادبی داشته است. در تصویرسازی هر دو نسخه، تأکید بر نمایش گنبد، قرارگیری شاه و شاهدخت در مرکز قاب تصویر، همینطور نمود رنگ در گنبد و تمام عناصر دکوراتیو حتی پوشش افراد؛ از تأثیرگذارترین عناصر نمادینی هستند که در تشخیص مضمون نگاره­ها مؤثر می­افتند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آتابای، بدری (1355). فهرست دیوان‌های خطی کتابخانه سلطنتی و کتاب هزار و یک شب، کتابخانه سلطنتی کاخ موزه گلستان.
اسدپور، علی و صادقی، شهاب‌الدین (1400). پژوهشی پیرامون وصف معمار در هفت پیکر نظامی. هنر و تمدن شرق، 9 (31)، 41- 50. https://doi.org/10.22034/JACO.2021.270477.1183
بری، مایکل (1400). تفسیر مایکل بری بر هفت پیکر نظامی، (ترجمه جلال علوی‌نیا). (چاپ سوم)، نشر نی. (چاپ اثر اصلی 2000)
بلدی، رضا؛ عالمی، بابک و کمالی، صدیقه (1402). جست و جوی وجوه معمارانه در هفت پیکر نظامی گنجوی. هنر و تمدن شرق، 11 (41)، 46- 59. https://doi.org/10.22034/JACO.2023.384836.1297
بیدمشکی، مریم (1391). رمزپردازی و نشانه‌شناسی افسانه‌های هفت پیکر، سخن‌گستر.
پاکباز، رویین (1385). نقاشی ایران از دیرباز تا کنون (چاپ پنجم)، زرین و سیمین.
پولیا کووا، آ. و رحیمووا، ز. ای (1381). نقاشی و ادبیات ایرانی، (ترجمه زهره فیضی)، فرهنگستان هنر. (چاپ اثر اصلی 1987)
رابینسون. ب. و (1374). نقاشی پس از دوره صفویه، هنرهای ایران، گردآوری ر. دبلیو فریه، (ترجمه پرویز مرزبان)، فرزان، 225- 231. (چاپ اثر اصلی 1989)
رفیعی‌راد، رضا (1399). تحلیل اکسپرسیون رنگ قرمز در هفت پیکر نظامی بر اساس عرفان اسلامی. رهپویه هنرهای تجسمی، 3 (6)، 71- 80. https://doi.org/10.29252/RAHPOOYESOORE.6.3.71
سلطان کاشفی، جلال‌الدین؛ صفاری، سمیه و شریف‌زاده، محمدرضا (1393). رمزگشایی معانی عرفانی رنگ در نگاره‌هایی از هفت گنبد (بر اساس آراء حکیمان اسلامی). نگارینه هنر اسلامی، 1 (4)، 42- 54. https://doi.org/10.22077/NIA.2014.501
شخب ابوضیاء، مونیعه و سوبرزخان، نور (1401). تصویر زن در هنر قاجار، (ترجمه علیرضا بهارلو). (چاپ دوم). دانیار. (چاپ اثر اصلی 2017)
شهشهانی، سهیلا (1374). تاریخچه پوشش سر در ایران، مدبر.
علیمحمدی اردکانی، جواد (1392). همگامی ادبیات و نقاشی قاجار، یساولی.
کاکاوند، رشید (1402). مصاحبه تلوزیونی در برنامه دو شات، شبکه خانگی فیلیمو. کن‌بای، شیلا (1382). نقاشی ایرانی، (ترجمه مهدی حسینی). (چاپ دوم)، دانشگاه هنر. (چاپ اثر اصلی 2004)
گودرزی، مصطفی (1384). تاریخ نقاشی ایران، سمت.
معین، محمد (1327). شماره هفت و هفت‌پیکر نظامی. پشوتن، 1 (12): 31- 54.
موسوی‌لر، اشرف‌السادات و زهتاب، فاطمه (1393). نقد نشانه‌شناسانه نگارة بهرام گور در گنبد سپید بر اساس رمزگان تصویری امبرتو اکو. مطالعات تطبیقی هنر، 4 (8)، 49 - 63.
مهیار، فرزانه، نیازی، شهرزاد و رشیدی، مرتضی (1400). تحلیل چگونگی بازتاب مفاهیم رمزگونه داستان گنبد سیاه هفت پیکر در نگاره نسخه مصور خمسه نظامی مدرسه عالی شهید مطهری. فنون ادبی، 13 (36)، 49 - 64. https://doi.org/10.22108/LIAR.2021.126396.1953
نظامی، الیاس بن یوسف (1391). کلیات خمسه (چاپ دوازدهم)، امیرکبیر.
نوروزی، زینب و مختاری، فهیمه (1391). تحلیل هفت گنبد نظامی بر اساس عناصر هنرهای تجسمی. پژوهش زبان و ادبیات فارسی، 7 (26)، 51- 69.