نقوشِ موجوداتِ ترکیبی در هنر سفالگری دوران اسلامی ایران

نویسنده

استادیار باستان‌شناسی و هنر دوران اسلامی، دانشکدة علوم انسانی پردیس نمین, دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

تحقیق پیشِ رو، به بررسی و تحلیل موجوداتِ ترکیبیِ هارپی، اسفنکس‌ و گریفون‌ در هنر سفالگری دوران اسلامی ایران می‌پردازد که علیرغم تعداد محدود، جزءِ زیباترین و اسرار‌آمیزترین نقوشِ سفالینه‌های اسلامی محسوب می‌شوند. مهم‌ترین اهداف این تحقیق عبارتند از: شناخت مفاهیم و منشاءِ کاربرد نقوش مزبور بعلاوة قرون رواج و انواع سفالینه‌های حاوی آنها در هنر سفالگری دوران اسلامی ایران. لازم به ذکر است که تاکنون در رابطه با کاربرد این نقوش در هنرهای مختلف اسلامی، نظریه‌های گوناگونی مطرح شده است، اما اغلب آنها مصادیق مستدل و مستندی را در این زمینه ارائه نکرده‌اند. بدیهی است که اطلاعات مستخرج از نمونه‌های بکار رفته در هنر سفالگری دوران اسلامی ایران، می‌تواند تاحدود زیادی راهگشای بسیاری از ابهاماتِ موجود در این زمینه باشد. از همین‌رو، ابعاد مختلف تکنیکی و مفهومی کاربرد نقوش موجودات ترکیبیِ مزبور در تعدادی از سفالینه‌های دوران اسلامی ایران، بصورت مستند مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است. بنابر مهم‌ترین یافتة تحقیق، عامل واحدی را نمی‌توان بعنوان تنها عاملِ کاربرد این نقوش ذکر کرد بلکه مجموعه‌ای از عوامل و منابعِ شناخته و ناشناخته در کاربرد آنها دخیل بوده‌اند که مهم‌ترین منابع شناخته شدة آنها مفاهیم بلندِ عرفان اسلامی در قالب انسان-پرنده، بعلاوة برخی صورت‌های فلکی و اساطیر ایران باستان می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


اصلاح عربانی، ابراهیم(1374)، کتاب گیلان، جلد اول، چاپ اول، انتشارات گروه پژوهشگران ایران، تهران.
اکبری، فاطمه(1382)، هنر سفالگری و بررسی نقوش آن در ادوار اسلامی، فصلنامة تحلیلی پژوهشی هنر، دانشگاه تربیت مدرس، دورة اول، شمارة سوم، صص 16-1.
اکبری، عباس(1387 )، بررسی منشاء نقوش حیوانی سفالینه های تپه های سیلک، دو فصلنامه نقش مایه، شماره 2، صص 7-16.
توحیدی، فایق(1379)، فن و هنر سفالگری, انتشارات سمت, تهران.
جابر انصاری، حمیده(1387)، نمادشناسی گریفین و سیر تحولات فرمی آن در هنر ایران پیش از اسلام، کتاب ماه هنر، تیر ماه، 105-98. خلیلی، ناصر و گروبه، ارنست ج.(١٣٨٤)، سفال اسلامی، فرناز حایری، ج ٧، نشر کارنگ، تهران.
دادور، ابوالقاسم و منصوری، الهام(١٣٨٥)، درآمدی بر اسطوره ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان، انتشارات کلهر و دانشگاه الزهراء، تهران.
دگانی، مایر(۱۳۷۴)، نجوم به زبان ساده، جلد ۱ و ۲، ترجمه محمدرضا خواجه‌پور، انتشارات گیتاشناسی، تهران.
دمیری، محمدبن موسی(1364)، حیاة الحیوان الکبری، چاپ افست، قم.
دهخدا، علی اکبر(1373)، لغت نامة دهخدا, دوره جدید، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
رفیعی، لیلا(1377)، سفال ایران از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر, انتشارات یساولی, تهران.
سجادی، سید جعفر(1370)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، انتشارات طهوری، تهران.
صدیقیان، مهین‌دخت(١٣٨٦)، فرهنگ اساطیری- حماسی ایران، جلد اول، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.
عابد دوست، حسین و کاظم پور، زیبا (1388 )، تداوم حیات اسفنکس‌ها و هارپی های باستانی در هنر دوره اسلامی، فصلنامه نگره، شماره 13، زمستان، صص 91-81.
علامه طباطبایی(۱۳۵۳)، ترجمه تفسیر المیزان، ج ۲۵، ترجمة سید محمد باقر موسوی همدانی، کانون انتشارات محمدی، تهران. کامبخش‌فرد, سیف الله(1383)، سفال و سفالگری در ایران(از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر), انتشارات ققنوس, تهران.
کرمی، مهرناز(‎۱۳۸۱)، بررسی تاثیرات متقابل موجودات افسانه‌ای- ترکیبی دو تمدن کهن ایران و بین النهرین بر یکدیگر با تاکید بر شکل و معنا، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، رشتة پژوهش هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
کوبان، سیما(1345)، نگاهی به نقوش سفالی ایران، مجلة هنر و مردم، دوره 5-4، ش 50 (آذر)، صص 17-13.
گدار، آندره(1377)، هنر ایران، ترجمة بهروز حبیبی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
گیرشمن، رمان(١٣٧١)، هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی، عیسی بهنام، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی(1403 ه.ق)، بحارالانوار، بیروت.
محبی، حمیدرضا(‎۱۳۷۷)، مطالعه و بررسی نقوش شکار در هنر ایران (تا پایان دورة صفویه)، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، رشتة پژوهش هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
واتسون, الیور(1382)، سفال زرین فام ایرانی, ترجمة شکوه ذاکری, انتشارات سروش, تهران.
هال، جیمز(1380)، فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمة رقیه بهزادی، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران.
هرتسفلد، ارنست(١٣٨١)، ایران در شرق باستان، ترجمة همایون صنعتی زاده، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دانشگاه شهید باهنر کرمان، ﺗﻬﺮﺍﻥ.
Blair, Sheila. Bloom, Jonathan(1994), The Art and Architecture of Islam 1250-1800, Yale, University Press, London. Calmeyer, Petal (1972), Das Tier in der Kunst Irans, linden–museum, Stuttgart.
Fehrevari, Geza (2000), Ceramics of the islamic worlds in the Tareq Rajab museum, Tauris. Guratola,Givovani(2006), Persian Ceramics from the 9th to the 14th century, Skira Editore S.P.A, Italy.
Hawkins, joycem(1986), The oxford reference dictionary. Oxford university press. New York.