باژگونی مفهوم یک نماد (بررسی کهن‌الگوی مار در ایران و سرزمین‌های همجوار)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

این نوشتار تلاش دارد با نگاهی بر اساطیر و باورها و نیز نقشمایه‌های به‌جای مانده بر روی آثار هنری، بازنمایی کهن‌الگوی مار را در هنر ایران و سرزمین‌های همجوارش (میان‌رودان، مصر، هند و یونان باستان) از آغاز تا هزاره نخست پ.م پیگیری کند و در این راه با پژوهشی تطبیقی و تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و موزه‌ای، به پی‌جویی ارتباط میان این فرهنگ‌ها بپردازد. به نظر می‌رسد مفهوم بن‌مایه مار در این سرزمین‌ها طی چند هزار سال دگرگون و حتی باژگونه شده است. از این رو بررسی این انگاره، برای آگاهی از چگونگی تغییر رویکرد انسان به نمادهایش در گذر زمان ضروری به نظر می‌رسد. مار که در هنر پیشاتاریخی این سرزمین‌ها نقشی ایزدی، بارورکننده، شگون‌مند و حفاظت‌گر دارد و نگاهبان آب‌ها و دارایی‌ها است، در اندیشه مردمان هزاره نخست پ.م و پس از رواج ادیان تاریخی سامی و آریایی به‌تدریج به نیروی اهریمنی تباه‌کننده می‌پیوندد. نگارنده با کاوش در اسناد تاریخی، این جایگزینی را به سبب تبدیل ساختار مادرمرکز به پدرمرکز در جامعه‌ ساکن در این سامان می‌داند. برای یافتن مفاهیم پنهان در پس کهن‌الگوی مار به نقش این جانور بر روی آثار بازمانده از خاور کهن پرداخته و سپس به یاری نوشتارها و اساطیر، معنای این بن‌مایه بازخوانی می‌شود.

کلیدواژه‌ها


ایونس، ورونیکا (1373)، اساطیر هند، مترجم باجلان فرخی، نشر گلشن، تهران.
بهار، مهرداد (1377)، از اسطوره تا تاریخ، چشمه، تهران. بیانی، م (1375)، تاریخ مهر در ایران، یزدان، تهران.
پورداود، ابراهیم (1356)، یشت‌ها، ج1و2، دانشگاه تهران، تهران.
جنسن، ه. و. (1368)، تاریخ هنر، ترجمه پرویز مرزبان، انتشارات کتیبه، تهران.
هال، جیمز (1380)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها، مترجم رقیه بهزادی، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران.
دورانت، ویل (1365)، تاریخ تمدن، مترجم احمد آرام و دیگران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران.
طاهری، صدرالدین (1391)، کهن‌الگوی شیر در ایران، میان‌رودان و مصر باستان ، نشریه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، شماره 49، صص 83 ـ 93.
طاهری، صدرالدین (1393)، ایزدبانوان در فرهنگ و اساطیر ایران و جهان، روشنگران و مطالعات زنان، تهران.
کتاب مقدس (2002)، انتشارات ایلام، چاپ سوم. کوپر، جی. سی (1379)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، مترجم ملیحه کرباسیان، نشر فرشاد، تهران.
گاردنر، هلن (1374)، هنر در گذر زمان، ترجمه محمد تقی فرامرزی، انتشارات نگاه، تهران.
گدار، آندره (1377)، هنرایران، مترجم بهروز حبیبی، انتشارات شهید بهشتی، تهران.
گیرشمن، رومن (1379)، سیلک کاشان، ترجمه اصغرکریمی، سازمان میراث فرهنگی کشور، جلد اول، تهران.
ویو، ژ. (1381)، اساطیر مصر، مترجم ابوالقاسم اسماعیل پور، انتشارات کاروان، تهران.
هینتز، والتر (1371)، دنیای گمشده عیلام، مترجم فیروز فیروزنیا، نشر علمی و فرهنگی، تهران.
Assmann, J (1995), Egyptian Solar Religion in the New Kingdom, Routledge, London.
Collon, Dominique (1995), Ancient Near Eastern Art, University of California Press, California.
Coomaraswamy, Ananda K (2001), Myths and Legends of the Hindus and Bhuddhists, Advaita Ashrama, Kolkata.
Dalley, Stephanie, ed (2000), Myths from Mesopotamia. Creation, The Flood, Gilgamesh, and Others, Oxford University Press, New York.
Dowson, John (2003), Classical Dictionary of Hindu Mythology and Religion, Geography, History, Kessinger Publishing, Montana.
Elgood, Heather (2000), Hinduism and the Religious Arts, Cassell, London.
Erman, Adolf, Hermann Grapow (1963), Wörterbuch der ägyptischen Sprache, Akademie-Verlag, Berlin.
Frankfort, Henri (1955), Stratified Cylinder Seals from the Diyala Region, Oriental Institute Publications 72, University of Chicago Press, Chicago.
Graves, Robert (1955), The Greek Myths, Penguin Books, London.
Grimal, Pierre (1996), The Dictionary of Classical Mythology, Wiley-Blackwell, New Jersey.
Hart, George (2005), Dictionary of Egyptian gods and goddesses, Routledge, London.
Jones, Constance (2007), Encyclopedia of Hinduism, Infobase Publishing, New York.
Jordan,
Michael (2002), Encyclopedia of Gods, Kyle Cathie Limited, London.
Kerenyi, Karl (1959), The Heroes of the Greeks, Thames & Hudson, London.
Miroschedji, P (1981), Le dieu élamite au serpent et aux eaux jaillissantes, Iranica Antiqua, No 16, pp. 2-28.
Pinch, Geraldine (2003), Egyptian mythology, a guide to the gods, goddesses, and traditions of ancient Egypt, Oxford University Press, New York.
Potts D. T (1999), The Archaeology of Elam, Formation and Transformation of an Ancient Iranian State, Cambridge World Archaeology, Cambridge University Press.
Price, Ira Maurice (1900), Notes on the Pantheon of the Gudean Cylinders, The American Journal of Semitic Languages and Literatures, Vol. 17, No. 1, pp. 47-53.
Thorkild, Jacobsen (1968), The Battle between Marduk and Tiamat, Journal of the American Oriental Society, No 88, pp. 104-108.
Wilkes, J. J (1992), The Illyrians, Blackwell Publishing, New Jersey.