بررسی اسلوب خط در نسخه‌ای از شرح الشافیه* (مقدمه ای بر شناسایی و طبقه بندی خطوط نامتعارف در تمدن اسلامی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه ارتباط تصویری و عکاسی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 کارشناسی ارشد گرافیک، گروه ارتباط تصویری و عکاسی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

خوشنویسی سنتی، یکی از ارزشمند­ترین هنرهای اسلامی به شمار می­آید و همواره بخش­های ناشناخته­ی بسیاری در خود دارد. یکی از این بخش­ها، خطوط نامتعارف و ناشناخته­ی نُسَخ خطی است. در این مقاله برای نخستین بار ویژگی­های بصری یکی از خطوط نامتعارف با استفاده از روش تاریخی، توصیفی و تطبیقی مطرح شده که به ریخت­شناسی خط نسخه­ای از کتاب شرح­الشافیه اختصاص دارد. این نسخه از میان بیش از بیست هزار نسخه­ی خطی کتابخانه­ی مجلس شورای اسلامی به دلیل خصوصیت بدیع خط آن انتخاب شده است. در این مقاله، ضمن شناسایی و انتخاب خط نسخه­ای از شرح­الشافیه، ساختار کلی و ریخت­شناسی حروف آن که اغلب به صورت غیر­مستقیم به خطوط نسخ و رقعه وابسته است، مورد توجه قرار گرفته است. این تنوع و نوآوری که در خطوط متن، حاشیه و عناوینِ نسخه ملاحظه می­شود، شیوه­ای متفاوت از حروف را به خود اختصاص داده که از لحاظ ویژگی­های منحصر به فرد آن در دستیابی به نگاهی نوین در طراحی حروف حائز اهمیت است و از این طریق می­تواند زمینه­های متنوعی را در این شاخه از گرافیک ایجاد  نماید. امید است پژوهش حاضر که نخستین گام در شناسایی خطوط نامتعارف و بعضاً ناشناخته­ی نسخه­های خطی محسوب می­گردد، زمینه­ی تحقیقات بعدی را فراهم سازد.

کلیدواژه‌ها


افشار، ایرج (1380)، کتابه‌سازی بر جلد نسخه‌ی خطی، فصلنامه‌ی نامه بهارستان، دفتر 3، صص 21-44.
افشار، ایرج (87- 1386)، پاره‌های نسخه‌شناسی، فصلنامه‌ی نامه بهارستان، دفتر 13 و 14، صص 425- 438.
افشار، ایرج (1388) نگاهی به ضابطه‌های نسخه‌شناسی، فصلنامه‌ی نامه‌ بهارستان، دفتر 15، صص 121- 130.
ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد (1353)، مقدمه ابن خلدون، ج2، ترجمه‌ی محمد پروین گنابادی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران. دهخدا، علی اکبر(1377)، لغت نامه‌ی دهخدا، ج 12، زیر نظر دکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی، موسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران.
ریشار، فرانسیس(1385) کتاب ایرانی: چهار مقاله در مباحث متن‌پژوهشی، نسخه شناسی و کتاب‌آرایی، ترجمه ع. روح بخشان، میراث مکتوب، تهران.
زین الدین، ناجی (1968  م)، مصور الخط العربی، مکتب النهضه، بغداد.
زین الدین، ناجی (1972م)، بدائع الخط العربی، وزاره الاعلام، بغداد.
صدرایی خویی، علی (1376)، فهرست نسخه های خطی کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، ج 25، دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
غزّی، بدرالدین محمد (1380)، نوشتاری درباره‌ی کتابت نسخه‌ها و تصحیح آن‌ها (و ذکر نشانه‌ها و اصطلاحات وارده در آن‌ها)، ترجمه‌ی سید محمد علی احمدی ابهری، فصلنامه‌ی نامه‌ بهارستان، دفتر 3، صص 9- 20.
فضائلی، حبیب الله (1350)، اطلس خط تحقیق در خطوط اسلامی، انجمن آثار ملی، اصفهان.
فضائلی، حبیب الله (1387) تعلیم خط، سروش، تهران.
قلیچ‌خانی، حمیدرضا (1388)، فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته، روزنه، تهران.
مایل هروی، نجیب (1379)، تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطّی، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران. یوسفی، غلامحسین (1384)، خوشنویسی (از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا)، زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمه‌ی پیمان متین، امیرکبیر، تهران.
Safadi, Yasin Hamid (1978), Islamic calligraphy, Thames & Hudson , London.