تأملی بر تنوع مضامین هنری و منشأ کاشی‌های قاجاری تکیۀ معاون-الملک کرمانشاه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان

2 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان

چکیده

تکیه معاون­الملک یکی از مهم­ترین تکایای ایران و بناهای شهر کرمانشاه در اواخر دورۀ قاجار است که در بافت قدیم شهر و محلۀ برزه­دماغ واقع شده است. کاشی­کاری تکیه، مضامین متعدد مذهبی، ملی، اساطیری، حماسی، مناظر طبیعی، گل و مرغ و هندسی را در بر می­گیرد. مهم­ترین هدف پژوهش حاضر، شناسایی منشأ نقوش کاشی­های فوق، علل شکل­گیری آنها در کنار هم و پی بردن به مضامین متنوع محلی، بومی و فرا محلی در آنهاست. روش بکار رفته در پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، تحقیقات میدانی در محل و مقایسۀ تطبیقی نقوش کاشی‌ها با نسخ خطی مصور دوره قاجار به منظور پی بردن به منشأ آنهاست. نتایج پژوهش نشان می­دهد که الگو گرفتن از تصاویر نسخ خطی مصورِ رجال روشنفکر و ملی­گرای قاجاری مانند جلال­الدین میرزا قاجار و فرصت­الدوله شیرازی، منشأ نقوش حماسی و اساطیری است که در آن تأثیر هنر ایران باستان به­وضوح مشهود است. همچنین مشخص شد که الگوی ایجاد کاشی­های حماسی منقش ِتکیه معاون­الملک با خانه­های قاجاری قوام­السلطنه، مشیرالدوله و اعلم­السلطنه در تهران، حمام سردر گلزار رشت و خانۀ آرازی قزوین یکی است. منشأ تصاویر مذهبی نیز برگرفته از پردۀ نقالان، شبیه­خوانان و کتب چاپ سنگی است.
 

کلیدواژه‌ها


 آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1364)، مکتوبات، به کوشش م. صبحدم (محمد جعفر محجوب)، انتشارات مرد امروز، آلمان.
 آدمیت، فریدون (1349)، اندیشه­های میرزا فتحعلی آخوندزاده، خوارزمی، تهران.
 آژند، یعقوب (1385)، دیوارنگاری در دورۀ قاجار، مجلۀ هنرهای تجسمی، شمارۀ 25، صص 41ـ34.
 ابن بلخی (1374)، فارسنامه ابن بلخی تحشیه از منصور رستگار فسایی، بنیاد فارس شناسی، شیراز.
 اسکارچیا، جیان روبرتو (1384)، هنر صفوی، زند و قاجار، ترجمۀ یعقوب آژند، چاپ دوم، مولی، تهران.
 افهمی، رضا و شریفی مهرجردی، علی­اکبر (1389)، نقاشی و نقاشان دورۀ قاجار، کتاب ماه هنر، شماره 148، صص 32ـ24.
 امانت، عباس (1377)، پورخاقان و اندیشه بازیابی تاریخ ملی ایران: جلال­الدین میرزا و نامه خسروان، ایران نامه، شماره 65، صص 54ـ5.
 بنجامین، س. ج. و. (1363)، ایران و ایرانیان، ترجمۀ محمد حسین کردبچه، چاپ اول، انتشارات جاویدان، تهران.
بیضایی، بهرام (1387)، نمایش در ایران، چاپ ششم، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، تهران.
 بیگدلو، رضا (1380)، باستان­گرایی در تاریخ معاصر ایران، مرکز، تهران.
 بی­نا(1382)، تکیه معاون­الملک، 1382، مجلۀ بخارا، شمارۀ 33 و 34، صص 382ـ378.
 پاکباز، روئین (1379)، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، زرین و سیمین، تهران.
 تقوی، لیلا (1390)، نقالی و نقاشی قهوه­خانه­ای؛ چگونگی شکل­گیری و تعامل، مجلۀ رشد آموزش هنر، شماره 25، صص 14ـ10.
 تقیان، لاله، (1374)، دربارۀ تعزیه و تئاتر، چاپ اول، نشر مرکز، تهران.
 تهرانی، رضا (1388)، بازشناسی مبانی تصویری در هنر قاجاری، مجله کتاب ماه هنر، شماره 132، صص 53ـ50.
 جباری، فاطمه و مراثی، محسن (1392)، مطالعه تطبیقی تصاویر نسخ سنگی و کاشی‌های مصور دوره قاجار. نشریه هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی، دوره 18، شماره1، صص 68ـ57.
 جعفریان، رسول (1379)، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، چ اول، پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، قم.
 چلکووسکی، پیتر (1367)، تعزیه هنر پیشرو ایران، ترجمه داوود حاتمی، چاپ اول، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
چلکووسکی، پیتر (1384)، تعزیه؛ نمایش بومی پیشرو ایران، در کتاب تعزیه آیین و نمایش در ایران، ترجمه داوود حاتمی، چ اول، سمت، تهران.
 چهاردهی مدرسی، نورالدین (1369)، اسرار فرق خاکسار ـ اهل حق، پیک فرهنگ، تهران.
 خزائی، محمد و محسن طبسی (1383)، صورت و معنا، کاشی­کاری با موضوع عاشورا، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره اول، صص 164ـ152.
 خسروی، محمدباقر  و مهدی افشار اصل (1377)، معماری ایران در دوره قاجار، مجلۀ هنر، شماره 36، صص 138ـ120.
 دیبا، لیلا (1378)، تصویر قدرت و قدرت تصویر: نیت و نتیجه در نخستین نقاشی­های عصر قاجار (1785-1834م.)، مجلۀ ایران­نامه، سال هفدهم، شمارۀ 67، صص 452ـ423.
 ذکاء، یحیی (1349)، تاریخچۀ ساختمان­های ارگ سلطنتی، انجمن آثار ملی، تهران.
 زابلی­نژاد، هدی (1387)، بررسی نقوش اصیل قاجاری، مجلۀ هنر، شمارۀ 78، صص 169ـ140.
 زارعی، محمد ابراهیم (1379)، آشنایی با معماری جهان، فن­آوران، همدان.
 زرین­کوب، عبدالحسین (1380)، نه شرقی، نه غربی، چاپ چهارم، امیرکبیر، تهران.
 سامانیان، صمد، میرعزیزی، محمود و صادق­پور فیروزآباد، ابوالفضل (1393)، بررسی مضامین تصویری کاشی‌های نقش برجسته موجود در تالار اصلی کاخ موزه گلستان. نشریه هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی، دوره 19، شماره1، صص 72ـ59.
 سپهر (لسان­الملک)، محمدتقی (1344)، ناسخ­التواریخ امام حسین (ع)، ج 2، ناصر، قم.
 سیف، هادی (1376)، نقاشی روی کاشی، سروش (انتشارات صدا و سیما)، تهران.
 شهبازی، سیاوش و سروش شهبازی، (1386)، تکیه معاون­الملک، جلوه­گاه هنر مذهبی و حماسی و چهره­های تاریخی ایران، مجلۀ کتاب ماه هنر، شمارۀ 103 و 104، صص 51ـ46.
 شهری، جعفر (1368)، تاریخ اجتماعی ایران در قرن سیزدهم، جلد پنجم، انتشارات رسا و اسماعیلیان، تهران. 
 شیرازی، فرصت­الدوله (1362)، آثارالعجم (1339ـ1271ه.ق)، بامداد، تهران.
 عرب، سمیرا (1386)، نگاهی به تأثیر نقاشی اروپائی در ایران، مجله رشد آموزش هنر، شماره 9، صص 27ـ20.
 غروی، مهدی (1356)، سیمرغ سفید، نگرشی ژرف در چگونگی استمرار فرهنگی ایران زمین با بررسی شاهنامه فردوسی و نقش و نگارهای در هزار سال گذشته، مجلۀ هنر و مردم، شماره 184 و 185، صص 19ـ12.
 فلور، ویلم و دیگران (1381)، نقاشی و نقاشان دوره قاجاریه، ترجمه یعقوب آژند، چ اول، انتشارات ایل شاهسون بغدادی، تهران.
 قزوینی، عبدالجلیل (1331)، کتاب النقض، به کوشش محدث ارموی، سپهر، تهران.
 کاشفی، حسین (1371)، روضه­الشهدا، به تصحیح ابوالحسن شعرانی، چ چهارم، کتاب­فروشی اسلامیه، تهران.
 مشهدی نوش­آبادی، محمد (1391)، نقش صوفیه در گسترش آئین­های نقالی و روضه­خوانی، مجلۀ مطالعات عرفانی، شماره 15، صص 214ـ185.
 معیرالممالک، دوستعلی­خان (1362)، یادداشت­های زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، نشر تاریخ ایران، تهران.
 ملک­پور، جمشید (1366)، سیرتحول مضامین در شبیه خوانی (تعزیه)، چاپ اول، انتشارات جهاد دانشگاهی، تهران.
 میرزا قاجار، جلال­الدین (1389)، نامه خسروان؛ داستان پادشاهان پارس، از آغاز تا پایان ساسانیان، چ اول، پازینه، تهران.
 نجمی، ناصر (1362)، ایران قدیم و تهران قدیم، نشر جانزاده، تهران.
 نیری شکاری، جواد؛ طاووسی محمود (1387)، کاشی قاجاری، ابداع نوینی از هنرهای کاربردی در معماری ایران، مجله مطالعات ایرانی، شماره 14 صص 167ـ140.
 Grabar, Oleg (2001), Reflections on Qajar Art and its Significance, Iranain Studies, Vol.34, pp. 1-4.
 Lerner, J.A (1991), Rock Relief of Fath Ali Shah in Shiraz, Ars Orientalis, Vol.21, pp.31-34.
 Meredith, Colin (1971), Early Qajar Administration, an Analysis of its Development and Functions, Iranian Studies, Vol.4, pp. 59-84. 
Morier, James (1818), A Second journey Through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople Between the Years 1812 and 1816, London.
Yapp, Malkolm (1962), Two British Historians of Persia, in: Historians of the Middle East, London.