مطالعه فرمی و ساختاری کتیبه‌های نستعلیق در مساجد قاجاری اصفهان و مقایسه آن با نمونه‌های مشابه صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی مدعو دانشگاه هنر اصفهان

2 دانشیار دانشگاه هنر اصفهان

3 دانشجوی دکتری دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

بسیاری از کتیبه‌های نستعلیق قاجار، توسط خوشنویسانی مانند آقا محمد باقر سمسوری و فتح الله جلالی، که در زمره‌ پیروان میرعماد و محمد صالح اصفهانی به شمار می‌روند، نوشته شده است.
اصلی‌ترین سوال این پژوهش بنیادی این است که مهمترین تحولات فرمی و ساختاری کتیبه‌های نستعلیق در مساجد قاجاری اصفهان چیست؟ بدین جهت، ضمن بررسی جامعه آماری مورد نظر، بر اساس روش نمونه‌گیری طبقه بندی پسین، نتایجی قابل توجه حاصل شده است. مساجدی چون مسجد سید، رحیم خان، رکن الملک، کرمانی و صفا، پنج مسجدی هستند که کتیبه نستعلیق در تزئینات آنها دیده می‌شود. مطالعه روند تاریخی اجرای این کتیبه ها، نشان‌دهنده وقفه طولانی مدت در اجرای کتیبه‌های نستعلیق در طول سده 13 ه.ق است که به نظر می‌رسد، این روند کند با شتاب چشمگیری از نظر تعداد و تنوع، در اوایل سده 14 هـ.ق احیا شده است. تنوع رنگی بالا، تزئین پس زمینه قاب بندی‌ها و نیز نوآوری در فرم قاب‌ها، را می‌توان از جمله نوآوری‌های قابل توجه نمونه‌های قاجاری در مقایسه با نمونه‌های صفوی دانست.
دستاورد دیگر این پژوهش، شکل‌گیری تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ در زمینه اجرای کتیبه‌های قاجاری، نسبت به دوره صفوی است. جالب اینجاست که در جامعه آماری نمونه‌های قاجار، از کتیبه‌های گچی به عنوان زمینه استفاده نشده و بیشتر کتیبه‌ها به شیوه کاشی خشتی اجرا شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


القرآن الکریم (1403)، الطبعه الثالثه، دارالفجر الاسلامی، دمشق.
آژند، یعقوب (1383)، خوشنویسی در قلمرو مکتب هرات: دوره‌ پیشین، با تاکید بر قلم نستعلیق، کتاب ماه هنر، شماره های 69 و 70، صص 24-36.
امیرخانی، غلامحسین (1374)، آداب الخط امیرخانی، چاپ سوم، انجمن خوشنویسان ایران، تهران.
اوکین، برنارد (1386)، معماری تیموری در خراسان، ترجمه علی آخشینی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد.
ایران‌پور، امین. شیرازی، علی اصغر (1392)، ارتباط دست برتری با مبانی حرکتی در خط نستعلیق، فصلنامه‌ نگره، شماره 28، صص 15-26.
بخاری، درویش محمد بن دوست محمد (۱۳۷۳)، فوائد الخطوط، در کتاب: رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، به کوشش حمیدرضا قلیچ خانی، صص 305-398، روزنه، تهران.
بختیاری، جواد (1364)، جوهره و ساختار هندسی خط نستعلیق، فصلنامه هنر، شماره 9، صص 130-145.
بمانیان، محمدرضا و دیگران (1390)، بررسی تطبیقی نقوش کاشیکاری دو مسجد مدرسه چهارباغ و سید اصفهان، دوفصلنامه مطالعات تطبیقی دانشگاه هنر اصفهان، سال اول، شماره 2، صص 1-16.
بهپور، باوند (1384)، کتیبه نگاری در دوره قاجار، بررسی کتیبه‌های هشت بنای دوره قاجاریه در شیراز و اصفهان، فصلنامه‌ هنرهای زیبا، شماره 22، صص 83-92.
بیانی، مهدی (1363)، احوال و آثار خوشنویسان، چاپ دوم، علمی، تهران.
جباری، صداقت (1387)، تکوین و تطور قلم نستعلیق در سده‌ هشتم و نهم هجری قمری، فصلنامه‌ هنرهای زیبا، شماره‌ 33، صص 77-84.
حاجی قاسمی، کامبیز (1375)، گنج نامه‌ فرهنگ آثار معماری اسلامی، دفتر دوم: مساجد اصفهان، مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده‌ معماری و شهرسازی و شرکت توسعه‌ فضاهای فرهنگی وابسته به شهرداری تهران، تهران.
خسروی بیژائم، فرهاد (1386)، نستعلیق در کتیبه‌های مکتب اصفهان با تکیه بر آثار محمد صالح اصفهانی، مجموعه مقالات خوشنویسی گردهمایی مکتب اصفهان، صص 101-121، فرهنگستان هنر، تهران.
خسروی بیژائم، فرهاد (1392)، تحولات مضمونی و ساختاری کتیبه‌های نستعلیق در بقاع متبرکه دوره صفوی، مجموعه مقالات اولین کنگره بین المللی امامزادگان، جلد دوم، صص 589-613، سازمان اوقاف و امور خیریه، تهران.
دادمهر، منصور (1378)، سقاخانه ها و سنگاب‌های اصفهان، گلها، اصفهان.
رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم (1352)، آثار ملی اصفهان، انجمن آثار ملی، تهران.
عابدین پور، وحید. سمائی، معصومه، (1389)، علل تحول خوشنویسی و پیوند آن با هویت ایرانی در دوره تیموری، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، شماره 8، صص 55-86.
فضائلی، حبیب الله (1362)، اطلس خط، چاپ دوم، مشعل، اصفهان.
قدسی، منوچهر (1378)، خوشنویسی در کتیبه های اصفهان، گلها، اصفهان.
قلیچ خانی، حمیدرضا (1373)، فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته، روزنه، تهران.
قلیچ خانی، حمیدرضا (1392)، درآمدی بر خوشنویسی ایرانی، فرهنگ معاصر، تهران.
قمی، قاضی احمد (1383)، گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، چاپ چهارم، منوچهری، تهران.
ماهرالنقش، محمود (1386)، مسجد سید اصفهان، مولف، تهران.
مکی‌نژاد، مهدی (1386)، طبقه‌بندی کتیبه‌ها در معماری دوره صفوی، مجموعه مقالات خوشنویسی گردهمایی مکتب اصفهان، صص 85-99، فرهنگستان هنر. ، تهران
مهدوی، سید مصلح الدین (1344)، تذکره‌ شعرای معاصر اصفهان، تایید، اصفهان.
نصرتی، مسعود (1380)، کتیبه‌های قرآنی و تاریخی مسجد سید اصفهان، ماهنامه گلستان قرآن، شماره‌ 88، صص 22-26.
هنرفر، لطف الله (1350)، گنجینه‌ آثار تاریخی اصفهان، چاپ دوم، ثقفی، اصفهان.
هنرفر، لطف الله (1376)، آشنایی با شهر تاریخی اصفهان، چاپ چهارم، اصفهان، گلها.