بررسی اسلوب خط در نسخه‌ای از رسالۀ احکام نجوم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه ارتباط تصویری و عکاسی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

2 کارشناسی ارشد رشتۀ گرافیک از پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

چکیده

خط نامتعارف و کمتر شناخته­شده­ا ی که نسخه­‌ای از کتاب احکام نجوم (کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 17225) بدان کتابت شده، یکی از حلقه های گمشده را در تاریخ خوشنویسی ایرانی نمایان می سازد. به نظر می­رسد با توجه به شباهت‎ها و تفاوت‎های این خط با نسخ و کوفی شرقی، خط نسخۀ احکام نجوم را می‎توان اسلوب ویژه ای برای کتابت نسخ خطی در برهه­ای از تاریخ در نظر گرفت. این پژوهش با هدف مطالعة این خط کمتر شناخته­شده و همچنین گمانه‌­زنی دربارۀ تاریخِ احتمالی کتابتِ نسخۀ بی­‌انجامۀ احکام نجوم، به شیوۀ تاریخی، تحلیلی و تطبیقی صورت می­گیرد. خط نسخۀ احکام نجوم، خط نَسخی است که برخی از ویژگی های کوفی شرقی را با خود دارد. با در ­نظر­گرفتن مشترکات ظاهری خط این نسخه با نسخه­های کهن فارسی دیگر همچون کتاب الابنیه عن حقایق الادویه، ترجمان البلاغه، معانی کتاب الله تعالی و تفسیره المنیر و تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، احتمال دارد نسخۀ مورد بررسی ما در حوالی قرون پنجم تا ششم هجری قمری به قید کتابت درآمده باشد. همچنین، شباهت اسلوب خط در نمونه­های فوق، احتمال وجود شیوه­ای مرسوم در خط نسخ در حدود قرون پنجم و ششم هجری قمری را تا حد زیادی تأیید می‎کند.
 

کلیدواژه‌ها


افشار، ایرج (1387-1386)، پاره های نسخه شناسی، فصلنامۀ نامه بهارستان، دفتر 13 و 14، صص 425-438.
بیرونی، ابوریحان (1352)، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ترجمۀ محمد آرام، دانشگاه تهران.
جیمز، دیوید (1380) کارهای استادانه: قرآن‌نویسی تا قرن هشتم هجری، مجموعه هنر اسلامی، ج 2، گردآورنده ناصر خلیلی، ترجمۀ پیام بهتاش، نشر کارنگ، تهران.
حدادی، ابو نصر احمد بن محمد بن حمدان بن محمد (1390)، المجلد ثامن معانی کتاب الله تعالی و تفسیره المنیر، مقدمۀ سید محمد عمادی حائری، کتابت و تذهیب: عثمان بن حسین ورّاق غزنوی، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و کاخ موزه توپقاپی، تهران.
دروش، فرانسیس (1379)، سبک عباسی:قرآن­نویسی تا قرن چهارم هجری، مجموعه هنر اسلامی، ج1، گردآورنده ناصر خلیلی، ترجمۀ پیام بهتاش، نشر کارنگ، تهران.
رادویانی، محمد بن عمر (1380)، ترجمان البلاغه، به اهتمام و تصحیح و حواشی و توضیحات احمد آتش، [به همراه ترجمۀ مقدمه و توضیحات توفیق سبحانی و اسماعیل حاکمی]، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.
صفری آق قلعه، علی (1390) نسخهشناخت  (پژوهشنامۀ نسخه شناسی نُسَخ خطّی فارسی)، با مقدمۀ ایرج افشار، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران.
فضائلی، حبیب الله (1350)، اطلس خط، انجمن آثار ملی، اصفهان.
لینگز، مارتین(1377)، هنر خط و تذهیب قرآنی، ترجمۀ مهرداد قیومی بید هندی، انتشارات گروس، تهران.
مایل هروی، نجیب (1379)، تاریخ نسخهپردازی و تصحیح انتقادی نسخههای خطّی، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران.
نظری، محمود(1391) فهرست نسخههای خطّی کتابخانۀ مجلس شوارای اسلامی، ج 47/2،  کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
هروی، ابومنصور موفق الدین علی(1388)، الابنیه عن حقایق الادویه(روضه الانس و منفهه النفس)، با مقدمۀ فارسی ایرج افشار و علی اشرف صادقی و با مقدمۀ انگلیسی برت گ. فراگنر ... [و غیره ] به خط علی بن احمد اسدی طوسی، میراث مکتوب و فرهنگستان علوم اتریش، تهران و وین.
یوسفی، غلامحسین (1350)، ترجمۀ تقویم الصّحه، بنیاد فرهنگ ایران، تهران.
یوسفی، غلامحسین (1384)، خوشنویسی (از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا)، زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمۀ پیمان متین، امیرکبیر، تهران.
 
صفری­­آق­قلعه، علی­(1391)، تحدید نهایات الاماکن لتصحیح­ مسافات ­المساکن، قابل دسترسی درسایت مرکز پژوهشی میراث مکتوب:   http://mirasmaktoob.ir/fa/news/113    (18/6/1393)
 
Blair, Sheila (2006), Islamic Calligraphy, Edinburgh University Press, Edinburgh.
Lings, Martin & Safadi, Yasin Hamid (1976),   The Quran: Catalogue Of An exhibition Of Quran Manuscripts at The British Library, British Library By the world of Islam Publishing Company ltd, London.
McAllister, Hannah E (1941), An Acquisition of Leaves from Early Korans, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, Vol. 36, No. 8, pp. 165-168.
Safadi, Yasin Hamid (1978), Islamic calligraphy, Thames & Hudson, London.
Schimmel, Annemarie (1992), Islamic Calligraphy, with the assistance of Barbara Rivolta, The  Metropolitan Museum of Art Bulletin, Vol. 50, No. 1, pp. 1-56.
Schroeder, Eric (1937), What Was the Badīʹ Script? Manuscripts in the Boston Museum of Fine Arts, Ars Islamica, Vol. 4, pp. 232-248.
Tabbaa, Yasser (1991), the Transformation of Arabic Writing: Part I, Qur'ānic Calligraphy, Ars Orientalis, Vol. 21, pp. 119-148.