تحلیل و بازشناسی نمادگرایانۀ نقوش مشترک منسوجات ساسانی و آل‌بویه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت‌ علمی گروه موزه، دانشگاه هنر شیراز، شیراز، ایران

چکیده

استفاده از نقوش و نمادها در هنر ایران که پیش از دورۀ ساسانیان نیز جایگاه والایی داشته است، تا پس از حکومت ساسانیان و در تمدن و هنر اسلامی ایران نیز در بیان هنری کاربرد بسیاری یافت. این نقوش دربردارندۀ تجارب اجتماعی، فرهنگی و معتقدات مذهبی دوران خود هستند؛ لذا به فهم بهتر سیر تحول اندیشه‌های مردم دوران خود کمک می‌کنند. یکی از شاخصه‌های مهم منسوجات ساسانی، نقوش تزیینی به‌کاررفته در آن است که تأثیر عمیقی بر هنر دوره‌های مختلف تاریخی بعد از خود گذاشته است. از این جمله می‌توان به دورۀ سامانی، آل‌بویه و... اشاره کرد. روش تحقیق در این پژوهش به‌صورت توصیفی– تحلیلی است و سعی شده تا علاوه بر معرفی نقوش و عناصر تزیینی مشترک به‌کاررفته در منسوجات دورۀ ساسانی و آل‌بویه، به شناسایی و تحلیل نمادگرایانۀ نقوش مشترک منسوجات در این دو دوره پرداخته شود. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که بیشترین مضامین و نقوشی که به‌عنوان نقوش تزیینی در منسوجات دورۀ آل‌بویه استفاده شده‌اند، درواقع همان نقوش دورۀ ساسانی است که با کیفیات فرمی و محتوایی متفاوتی به کار رفته‌اند.
 
 
 
 
 
 
 

کلیدواژه‌ها


اتینگهاوزن، ریچارد؛ الگ گرابار (1384)، هنر و معماری اسلامی (1)، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: سمت.
اشپولر، برتولد (1379)، تاریخ مغول در ایران، ترجمۀ محمود میرآفتاب، تهران: بنگاه چاپ و نشر.
الیاده، میرچا (1372)، رسالۀ در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: نشر سروش.
برزین، پروین (1346)، «پارچه‌های قدیم ایران»، نشریۀ هنر و مردم، شمارۀ 95، صص44-39.
بورکهارت، تیتوس (1385)، مبانی هنر اسلامی، ترجمۀ محمود بینای مطلق، تهران: انتشارات هرمس.
بهار، مهرداد (1378)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: انتشارات آگه.
بهنسی، عفیف (1385)، هنر اسلامی، ترجمۀ محمودپورآقاسی، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، تهران: سورۀ مهر.
بیات، عزیزالله (1356)، تاریخ ایران از ظهور اسلام تا دیالمه، تهران: دانشگاه ملی ایران.
پوپ، آرتور اپهام (1380)، شاهکارهای هنر ایران، اقتباس و نگارش پرویز ناتل خانلری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
پوپ، آرتور اپهام (1387)، سیری در هنر ایران، ترجمۀ نجف دریابندی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
پورخالقی، مه‌دخت (1381)، «درخت زندگی و ارزش فرهنگی و نمادین آن در باورها»، مجلۀ مطالعات ایرانی، سال اول، شمارۀ 1، صص 126-89.
پیرنیا، حسن (1358)، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان، تهران: کتابخانۀ خیام.
پیگولوسکایا، دن و دیگران (1363)، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده 18 میلادی، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: انتشارات پیام.
دادور، ابوالقاسم و الناز حدیدی (1393)، «بررسی منسوجات قرون اولیۀ اسلامی»، نشریۀ جلوۀ هنر، شمارۀ 6، صص 22- 15.
دوبوکور، مونیک (1373)، رمزهای زندۀ جان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: نشر مرکز.
رضی، هاشم (1371)، آئین مهر (میترائیسم)، تهران: نشر بهجت.
روح‌فر، زهره (1380)، نگاهی بر پارچه‌بافی دوران اسلامی، تهران: انتشارت سمت.
روح‌فر، زهره (1367)، نقش عقاب بر کفن‌های آل‌بویه؛ باستان‌شناسی و تاریخ، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ریاضی، محمدرضا (1382)، طرح‌ها و نقوش لباس‌ها و بافته‌های ساسانی، تهران: گنجینۀ هنر.
سودآور، ابوالعلاء (1384)، فره ایزدی در آیین پادشاهی ایران باستان، تهران: نشر نی.
طالب‌پور، فریده و سوسن خطایی (1390)، «بررسی تصویر انسان در ابریشمینه‌های آل‌بویه و سلجوقی»، نشریۀ هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، شمارۀ 46، صص54- 47.
طاهری، علی‌رضا (1388)، «تأثیر تصویر سیمرغ بر روی هنر اسلامی، بیزانس و مسیحی»، نشریۀ هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، شمارۀ 38، صص24- 15.
فتحی، لیدا (1386)، «خط‌نوشته‌ها روی پارچه‌های دورۀ اسلامی»، دوفصلنامۀ مدرس هنر، دورۀ 2، شمارۀ 2، صص75-63.
فتحی، لیدا و فریناز فربود (1388)، «سیر تحول نقوش پرنده و موجودات اساطیری بال‌دار در منسوجات آل‌بویه و سلجوقی»، نشریۀ نگره، شمارۀ 12، صص51- 41.
فربود، فریناز و محمدرضا پورجعفر (1386)، «بررسی منسوجات ایران ساسانی و روم شرقی (بیزانس)»، نشریۀ هنرهای زیبا، شمارۀ 31، صص 76- 65.
کوپر، جی سی (1379)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، تهران: انتشارات فرشاد.
گروسه رنه (1368)، امپراطوری صحرانوردان، ترجمۀ عبدالحسین میکده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
گیرشمن، رمان (1370)، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمۀ بهرام فره‌وشی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
محمدحسن، زکی (1363)، تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام، ترجمۀ محمد علی خلیلی، نشر اقبال، تهران.
مک داول، ج.الگرو (1374)، نساجی در هنرهای ایران، ترجمۀ پرویز مرزبان، تهران: نشر فرزان.
مقدسی، ابوعبدالله (1361)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمۀ علی‌نقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
نامجو، عباس و سیدمهدی فروزانی (1392)، «مطالعۀ نمادشناسانه و تطبیقی عناصر نقوش منسوجات صفوی و ساسانی»، فصلنامۀ هنر، علم و فرهنگ، شمارۀ 1، صص42- 21.
نفیسی، سعید (1383)، تاریخ تمدن ایران ساسانی، با اهتمام امیرحسین جربزه‌دار، تهران: انتشارات اساطیر.
یاحقی، محمدجعفر (1388)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: نشر فرهنگ معاصر.
هال، جیمز (1380)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ مصور.
هیلنز، جان (1382)، شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.