نسخه الحشایش کاخ گلستان ( منوچهرخان ) اوج تصویرسازی علمی در تمدن اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی

2 عضو هیئت علمی دانشگاه تهران

چکیده

نقش مؤثّر دیوسکوریدس ( حکیم یونانی )، مؤلّف کتاب الحشایش در تاریخ علم گیاه‌شناسی و جانورشناسی اسلامی زمینه‌ساز ترجمه‌های متعدّد از کتاب او در جهان اسلام و در ادامه آن استنساخ‌های متعدّد از این کتاب در گذر زمان شده است. در بیشتر این نسخه‌ها، نگاره‌هایی مرتبط، متن علمی را همراهی می‌کنند. هنرمندان تصویرساز در اعصار مختلف ضمن تعهّد به متن و نگاره‌های پیش از خود تا حدودی سلیقۀ زیبایی‌شناسی دورۀ خود را نمایندگی کرده‌اند.
توجّه انسان عهد صفوی به مفردات دارویی و پزشکی قدیم و همچنین پیشرفت در حوزۀ کتاب‌آرایی و تصویرسازی منجر به فراهم آمدن نسخۀ شاهانۀ الحشایش کاخ گلستان( منوچهرخان ) شده است.
نسخۀ کاخ گلستان به‌عنوان نفیس‌ترین و آخرین نسخه از ترجمۀ عربی الحشایش (البته تا زمان نگارش این مقاله) جایگاه منحصربه‌فردی در تاریخ تصویرسازی علمی جهان اسلام دارد. و محمّدباقر حافظ، به دستور منوچهرخان بیگلربیگی ( والی مشهد )، طیّ شش ماه از روی یک نسخۀ قدیمی بازنویسی و تصاویر آن به وسیله ملک حسین اصفهانی بازنگاری گردیده و سرانجام در عصر روز جمعه سوم ماه مبارک رمضان سال 1038 به پایان رسیده است.
نگارنده از طریق مطالعه تطبیقی نسخه ها در کنار توصیف و تحلیل تاریخی تصاویر به نتایج تحقیق دست یافته است.

کلیدواژه‌ها


 آژند، یعقوب (1385)، مکتب نگارگری اصفهان، فرهنگستان هنر، تهران.
 افشار، ایرج (1352)،  فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، جلد اول، انتشارات آستان قدس، تهران.
الگود، سیریل (1357)، طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاویدان، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
جعفری، زهرا (1383)، گزارش، کتاب ماه کلیات، شماره 84، ص146.
 حسینی اشکوری، سید جعفر (1389)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، جلد 20، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
 دیسکوریدس، پدانیوس (1391)،  الحشایش یا هیولی الطب، ترجمه عربی مهران بن منصور با مقدمه غلامعلی عرفانیان، سازمان کتابخانه­ها، موزه­ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مشهد.
 دیوسقوریدس (1383)،  الحشایش، ترجمه علی بن شریف الحسینی (از عربی به فارسی) همراه دیباچه محمد مهدی اصفهانی، موسسه مطالعات تاریخ پزشکی.
 دیوسقوریدس (1383)، الحشایش «نسخه کاخ گلستان»، ترجمه مهران بن منصور بن مهران،  با مقدمه ـ هوشنگ اعلم و محمد مهدی اصفهانی، انتشارات تصویر نسخ خطی موزه ملی تاریخ علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، تهران.
 دیوسقوریدس، پدانیوس آنازربی (1391)، دیوسقوریدس (حشایش)، ترجمه محمود طباطبائی، 5 جلد، دانشگاه علوم پزشکی تهران.
 دیوسکوریدس عین زربی، پدانیوس (1392)، الحشایش« لیدن»، به کوشش یوسف بیگ باباپور ، انتشارات سفیر اردهال، تهران.
 طباطبائی، سید محمود (1388)، تاثیر کتاب دیوسقوریدس بر نگارش منابع طب سنتی اسلامی وایرانی، پژوهش در پزشکی(مجله پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی)، دوره33، شماره4، صص213-205.
 طباطبائی، سید محمود (1390)، دیوسقوریدس: یادگار پزشکی ماندگار از نخستین سده میلادی برای ده­ها سده آینده، کتاب ماه علوم و فنون، دوره سوم، سال هفتم، شماره هشتم، صص 95-86.
 عرفانیان، غلامعلی (1370)، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، جلد نوزدهم، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد.
 قاضی میراحمد منشی قمی (1352)، گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، بنیاد فرهنگ ایران، تهران.
 مایل هروی، نجیب (1378)، سایه به سایه، نشر گفتار، تهران.
 ولایتی، علی­اکبر (1387)، گزیده تصاویر پزشکی اسلام و ایران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، تهران.
Babaie, Sussan; Kathryn, Babayan; Ina, Baghdiantz-McCabe and Massumeh, Farhad (2004), Slaves of the Shah, I.B.Tauris, London.
Mazel, Otto (1981), Antike Heilkunst in Miniaturen des Wiener Dioskurides, Akademische Druck-u. Verlagsanstalt, Graz, Austria.
Schmitz, Barbara (1992), Islamic Manuscripts in the New Public library, with contributions by Latif Khayyat, Svat Soucek, and Massoud Pourfarrokh, Oxford University Press and the New York Public Library, New York and Oxford.
Wellesz, Emmy (1959), an Early Al-Sūfī Manuscript in the Bodleian Library in Oxford: A Study in Islamic Connstellation Images, Ars Orientalis 3.