واکاوی لایه‌های معنایی در نگاره‌های نسخه‌ی خاوران‌نامه با رویکرد آیکونولوژی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه مازندران

2 عضو هیئت علمی دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران

چکیده

منظومه‌ی حماسی - مذهبی خاوران‌نامه‌ی ابن حسام خوسفی، در سال 830 ه.ق سروده و تصاویر و تذهیب نسخه، کار «فرهاد نقاش» دانسته شده است. نگارگر با به تصویر درآوردن این اثر ادبی، دایره دلالت‌های آن را گسترش داده و لایه‌های معنایی جدیدی بر آن افزوده است. مسئله‌ای که مطرح می‌شود این است که چه لایه‌های معنایی آشکار و پنهانی در نگاره‌های خاوران‌نامه وجود دارد.
از این‌رو ضروری می‌نماید که این گنجینه‌ی هنری با رویکردهای جدیدی که در حوزه‌ی نقد هنری و زیباشناسی مطرح است مورد تحلیل قرار بگیرد. برای نیل به این مقصود در این مقاله تلاش شده است تا با روش توصیفی - تحلیلی، نگاره‌های خاوران نامه طبق الگوی آیکونولوژی -که توسط اروین پانوفسکی، مورخ آلمانی در قرن بیستم میلادی ارائه شد- خوانش و در مراحل سه‌گانه‌ی آن مورد بررسی قرار بگیرد. تا از این طریق لایه‌های مختلف معنایی آن آشکار گردد.
این پژوهش نشان داد که مضامین و نحوه‌ی دید هنرمندان در سنت نگارگری ایران، نه به جهان واقعی بلکه به گفتمان ادبی/هنری مسلط ارجاع دارد که این گفتمان خود به‌وسیله حماسه از گفتمان اسطوره‌ای تغذیه می‌شود. از این رو لایه‌ی پنهان معنایی که در طی سه مرحله حاصل گردید، معطوف به عناصر چهارگانه و رمزگان اسطوره‌ای بود.

کلیدواژه‌ها


آژند، یعقوب (1380)، تاریخ ادبیات ایران از آغاز تا امروز، ؟؟؟؟[U1] ، تهران.
آژند، یعقوب (1381)، مکتب نگارگرى ترکمان (823-926 ه)، هنرنامه، شماره 17، صص 34-47.
افشار، ایرج (1381)، نسخه برگردان خاوران­نامه، نامه بهارستان، سال سوم، شماره دوم، دفتر 6، صص 539-540.
الیاده، میرچا (1365)، مقدمه بر فلسفه­ای از تاریخ (اسطوره بازگشت جاودانه)، (ترجمه بهمن سرکاراتی)، نیما، تبریز.
آیدانلو، سجاد (1383)، مرا این نامه را «خاوران نامه» نام... ، نامه پارسی، شماره 3، صص189-203.
پاکباز، رویین (1379)، نقاشی ایرانی از دیرباز تا امروز، نارستان، تهران.
پور شهرام، سوسن (1388)، پژوهشی بر عنصر آب درروش نقد ادبی گاستون باشلار (با نگرشی بر شعر کسایی مرزوی)، مطالعات ادبیات تطبیقی، شماره 10، صص101-116.
جیحون­آبادی، نعمت­الله (1361)، حق الحقایق (شاهنامه حقیقت)، ؟؟؟؟؟؟[U2] ، تهران.
حاج­حسنی، اعظم و محمودی، فتانه (1393)، تطبیق عنصر خیال، در متن و نگاره­های خاوران­نامه، با رویکرد نقد تخیلی گاستون باشلار، ادبیات تطبیقی (فرهنگستان زبان و ادب فارسی)،شماره 10، صص 36-62.
حسینی، مریم (1384)، رمزپردازی باد در آثار سنایی، علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)، شماره 56 و 57، صص35-49.
خزائلی، محمد (1355)، اعلام قرآن، امیرکبیر، تهران.
خزایی، محمد (1380)، نقش شیر، نمود امام علی (ع) در هنر اسلامی، کتاب ماه هنر، شماره 31 و 32، صص 37-39.
خطاط، نسرین (1382)، نیچه از نگاه باشلار، پژوهش­نامه علوم انسانی، شماره 39 و 40، صص39-57.
خلیلی، مریم (1388)، تحلیل تابلوی سفیران اثر هولباین بر اساس نظریه پانوفسکی، دو فصلنامه تخصصی هنرهای تجسمی نقش­مایه، سال دوم، شماره 3، صص 99- 108.
خوسفی بیرجندی، ابن حسام (1381)، خاوران­نامه، کاخ گلستان و سازمان چاپ و انتشارات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
خوشحال دستجردی، طاهره (1380)، بازتاب حماسی انتظار در دیوان ابن حسام خوسفی، ادبیات و علوم انسانی، شماره 1، صص57-73.
رضی­زاده، رضیه (1384)، در شیوه و مکتب نگاره­های خاوران نامه، گلستان هنر، شماره 2، صص58-69.
رستگار فسایی، منصور (1369)، اژدها در اساطیر ایران، توس، تهران.
روحانی، حمیدرضا و سخاوت، آزاده (1395)، معرفی و بررسی خمسه­ای مصور از دوره ترکمانان متعلق به مزه هنرهای اسلامی کوالالامپور، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دوره 21، شماره 3، صص 53-64.
رهنورد، زهرا (1386)، تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی، نگارگری، سمت، تهران.
زمردی، حمیرا (1382)، نگرش تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی و منطق‌الطیر، زوار، تهران.
سارایی، ظاهر (1379)، شاعر قله­های مه­آلود (تصحیح، ترجمه و اشعار غلام­رضاخان ارکوازی)، گویه، تهران.
سالک بیرجندی، محمدتقی (1373)، جایگاه ابن حسام در ادب فارسی (ابن حسام بزرگ‌ترین منقبت گوی خاندان پیامبر (ص))، وقف میراث جاویدان، شماره 1، صص 96-103.
سرمدی، عباس (1379)، دانشنامه هنرمندان ایران و اسلام از مانی تا معاصرین کمال‌الملک، هیرمند، تهران.
سلطانی، اختر؛ سارایی، ظاهر و توحیدی فر، نرجس (1389)، تأثیر حماسه­های دینی فارسی بر مناجات­نامه کردی غلام­رضاخان ارکوازی، مطالعات ادبیات تطبیقی، شماره 1، صص 43-63.
شاد قزوینی، پریسا و دادی، دانا (1390)، بررسی تطبیقی حرکت در نگاره­هایی از نسخه خاوران نامه (881 ه.ق) از مکتب شیراز با نسخه تهماسبی از مکتب تبریز، مطالعات هنرهای تجسمی دانشکده هنر و معماری دانشگاه سیستان و بلوچستان، شماره 1، صص 1-22.
شایسته­فر، مهناز (1384)، عناصر هنر شیعی در نگارگری و کتیبه­نگاری تیموریان و صفویان، مطالعات هنر اسلامی، تهران.
شهری، جعفر (1368)، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، اسماعیلیان، تهران.
صفا، ذبیح­الله (1379)، حماسه­سرایی در ایران از قدیمی­ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری، امیرکبیر، تهران.
صفا، ذبیح­الله (1383)، تاریخ ادبیات در ایران، جلد چهارم، فردوس، تهران.
عبدی، ناهید (1391)، درآمدیبرآیکونولوژی، سخن، تهران.
عمادزاده، عمادالدین حسین (1331)، امیرالمؤمنین، زندگانی حضرت علی بن ابی‌طالب (ع)، نشر محمد (ص)، تهران.
فردوسی، ابوالقاسم (1381)، شاهنامه فردوسی، بر اساس نسخه مسکو، محمد (ص)­، تهران.
قائمی، فرزاد (1388)، تحلیل نقش نمادین اسطوره آب و نمودهای آن در شاهنامه فردوسی بر اساس روش نقد اسطوره­ای، جستارهای ادبی، شماره 165، صص 47-68.
کلینی، محمد (1391)، الکافی، (ترجمه هاشم رسول محلاتی)، علمیه اسلامی، تهران.
کنبای، شیلا (1378)، نقاشی ایرانی، (ترجمه مهدی حسینی)، دانشگاه هنر، تهران.
کیکاووسی، نعمت­الله (1380)، خاوران نامه، کتاب ماه هنر، شماره 31 و 32، صص 98-99.
گری، بازیل (1383)، نقاشی ایرانی، (ترجمه عربعلی شروه)، دنیای نو، تهران.
گودرزی (دیباج)، مرتضی (1384)، تاریخ نقاشی ایران از آغاز تا عصر حاضر، سمت، تهران.
مرادی، ح (1378)، تصحیح خاوران نامه ابن حسام خوسفی، (پایان­نامه ارشد)، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد.
یاحقی، محمدجعفر (1375)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری سروش، تهران.
یاحقی، محمدجعفر (1386)، فرهنگ اساطیر و داستان­واره­ها در ادبیات فارسی، فرهنگ معاصر، تهران.
 
Ann Holly, Michael (1984), Panofsky and the Foundations of Art History, Cornell University Press, New York.
Argan, Giulio Carlo & West, Rebecca (1975), Ideology and Iconology, Critical Inquiry (University of Chicago), 2(2), 297-305.
Franz, Marie-Louise von (1963), An introduction to the psychology of fairy tales: Lecture[s at the Jung Institut] Jan, Jung Institut.
Ferretti, Silvia (1989), Cassirer, Panofsky, and Warburg: Symbol, Art, and History (Richard Pierce, Trans, Indiana University Press), Indiana.
Hasenmueller, Christine (1978), Panofsky, Iconography, and Semiotics Source, The Journal of Aesthetics and Art Criticism, (36)3, 289-301.
Jung, C. G (2003), Four archetypes: mother/rebirth/spirit/trickster, Translator: R. F.C. Hull, Psychology Press, ?????.
Lavin, Irving (1990), Iconography as a Humanistic Discipline (“Iconography at the Crossroads”), Princeton: Princeton University Press, New Jersey.
Panofsky, Erwin (1972), Study in Iconology (Humanistic Themes in the Art of the Renaissance), Westview Press, Colorado.
Panofsky, Erwin (1955), Meaning in the Visual Arts, Double day Anchor Books, New York.
Robinson, Basil William (1993), Fifteenth-century Persian painting: problems and issues, NYU Press, New York.
Walker, John A & Chaplin, Sarah (1997), Visual Culture: An Introduction, Manchester University Press, Manchester.
 
 [U1]ناشر؟؟؟
 [U2]ناشر؟؟؟؟