مقاله بازنمایی زال کودکی اسطوره ای در نگاره ای از شاهنامه شاه طهماسبی (با استفاده از رویکرد بینامتنیت)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه هنر

2 دانشگاه هنر تهران

چکیده

داستان هایی که دارای قدرت تاثیریِ جهانی هستند، برخوردار از عناصر ساختاری مشترک و جهان شمولی تحت عنوان کهن الگوی سفر قهرمان می باشند که در آنها به مضامینی از جمله مضمون کودکان اسطوره ای (رها شده) پرداخته شده است. مؤید این مطلب کتاب شاهنامه فردوسی است. متنی جامع و سرچشمه ‌ای که بارها و بارها مورد استفاده یِ هنرمندان مختلف از جمله نگارگران قرار گرفته است. بررسی موفقیت نگارگرانِ این نگاره ها در بازنمایی مضمون فوق، هدف محوری این پژوهش می‌باشد. در همین راستا مقاله‌ی حاضر، زال را به عنوان نمونه‌ی مورد مطالعه از کودکان شاهنامه انتخاب و عناصر ساختاری داستان زال را بر اساس مراحل الگوی کمپبل در نگاره ی «گفتار اندر داستان سام نریمان و زادن زال » از شاهنامه طهماسبی، با استفاده از رویکرد بینا متنیت تطبیق می‌دهد. پژوهش با این روش، به رابطه یِ بین دو متنِ کلامیِ شاهنامه و متنِ تصویریِ (نگاره) می‌پردازد. فرض اساسی این مقاله بر آن است که شاهنامه طهماسبی، برخلاف بسیاری از نسخه های تصویریِ شاهنامه ها، با توجه به بافت فرهنگی مذهبی صفویه از عناصری نمادین و در جهت تاکید بر معانیِ اسطوره ای باستانی بهره برده و موفق به بازنمایی مضمون کودکان اسطوره ای و همچنین اعتقاد مردم دوره صفویه به متافیزیک و باورهای خرافی گشته است.

کلیدواژه‌ها


آژند،یعقوب (۱۳۹۳)، هفت اصل تزئینی هنر ایران، نشر پیکره، تهران.
احمدی، بابک (۱۳۸1)، از نشانه­شناسی تصویری تا متن (نشانه­شناسی ارتباط دیداری)، نشر مرکز، تهران.
اسماعیلپور، ابوالقاسم (۱۳۸۷)، اسطوره بیان نمادین، انتشارات سروش، تهران.
ایبرمز، ام . اچ و گالت هرفم، جفری (1383)، فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، ترجمه سعید سبزیان، رهنما، تهران.
پاکباز، رویین (1379)، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، نشر نارستان، تهران.
پاکباز، فرزانه (1392)، معتقدات و باورهای ایرانیان بر پایه­ی سفر­نامه­های اروپایی از شاه عباس اول تا پایان ناصرالدین شاه، پایان­نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: دکتر علی اکبر تشکری بافقی، استاد مشاور: دکتر سید محسن سعیدی مدنی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه یزد.
تبریزی، محمد بن خلف (۱۳۴۲)، برهان فاطع، به اهتمام و تعلیغات محمد معین، انتشارات ابن سینا، تهران.
جعفری، علی اکبر (1390)، بررسی نگرش زنان شیعه عصر صفوی به خرافات و باورهای نادرست، فصلنامه مباحث بانوان شیعه، شماره 26،صص 133-162.
جعفری، علی اکبر و رضایی، مرجان (1391)، بررسی خرافات و زمینه­های شکل­گیری آن در ایران تا دوران صفویه، فصلنامه پژوهش­های علوم انسانی، شماره 9، صص 9-44.
حمیدیان، سعید (1372)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، نشر مرکز، تهران.
دی، جاناتان و تیلور، لسلی (۱۳۸۷)، روانشناسی رنگ: (رنگ - درمانی)، ترجمه مهدی گنجی، انتشارات ساوالان، تهران.
رجبی، محمد و دیگران (1392)، شاهنامه­ی شاه طهماسبی، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، مؤسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن»: موزه هنرهای معاصر تهران، تهران.
رستگار فسایی، منصور (1388)، فرهنگ نامهای شاهنامه، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.
رضائی، مرجان (1390)، تحلیل و تبیین خرافات در عصر صفوی، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ ایران اسلام، استاد راهنما: دکتر علی اکبر جعفری، استاد مشاور: دکتر حسین میر جعفری، دانشگاه اصفهان.
سجودی، فرزان (1387)، نشانه­شناسی کاربردی: (مجموعه نشانه شناسی و زبان شناسی -1 )، نشر علم، تهران.
شامیان ساروکلائی، اکبر و دلپذیر، زهرا (1389)، خویشکاری های موبدان در شاهنامه، فصلنامه زبان و ادبیات فارسی، شماره 69، صص59-90.
صفوی، کورش (1383)، درآمدیبر معنی شناسی، انتشارات سوره مهر، تهران.
عباسی، علی (۱۳۸۵)، تقابل­ها و رابطه­ها در تابلو نقاشی، مجموعه مقالات نشانه­شناسی هنر، ویژه­­ی دومین هم­اندیشی نشانه­شناسی هنر، فرهنگستان هنر، تهران.
فردوسی، حکیم ابوالقاسم (۱۹۶۳-۷۱)، شاهنامه­ی فردوسی(۹جلد)، متن انتقادی، تصحیح متن به اهتمام آبرتلس و دیگران، زیر نظر ع، نوشین، انستیتو خاورشناسی، مسکو.
کمپبل، جوزف (1387)، قهرمان هزار چهره، ترجمه شادی خسروپناه، نشر گل آفتاب، مشهد.
محرابی، سید محسن (1383)، معماری سنتی ایران، کاروان سراها، حمام ها، خانه ها، در مسلخ معماری مدرن، نگاهی گذرا به معماری ایران، ماهنامه فردوسی، شماره20و21 ، صص14 -19.
مختاری، محمد (۱۳۶۹)، اسطوره زال: (تبلور تضاد و وحدت در حماسه  ملی)، انتشارات آگاه، تهران.
نامور مطلق، بهمن (1390)، درآمدی بر بینامتنیت: (نظریه ها و نقدهای ادبی- هنری )، انتشارات سخن، تهران.
نجومیان، امیر علی (1387)، از نشانه شناسی تا واسازی عکس، پژوهشنامه ی فرهنگستان هنر، شماره 5، صص 116-99.
هال، جیمز (1383)‌، فرهنگ نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران.
هازگو، جینی (1353)، لباس ایرانیان در قرن های 10 و 11هجری (16و17میلادی)، ترجمه منصوره نظام مافی(اتحادیه)، دوماهنامه بررسی های تاریخی، شماره 5، صص 157-174.
ولیزاده اوغانی، محمد باقر (1393)، اصول و اندیشه­های اخلاقی در ساختار فضایی خانه­های سنتی ایران اسلامی، نمونه­ی مورد مطالعه محرمیت و حریم خصوصی، دو فصلنامه پژوهش هنر، شماره 7، صص 47-60.
ووگلر، کریستوفر (1385)، ساختار اسطوره­ای در فیلمنامه، انتشارات نیلوفر، تهران.
ووگلر، کریستوفر(1387)، سفر نویسنده، ترجمه محمد گذرآبادی، انتشارات مینوی خرد، تهران.
یاحقی، محمد جعفر (۱۳۶۹)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، انتشارات سروش، تهران.
یا حقی، محمد جعفر و براتی، محمد رضا (۱۳۸۶)، فرجام زال، مجله پیک نور، شماره ۱۹، صص 11-3.
منبع تصویر
رجبی، محمد و دیگران (1392)، شاهنامه ی شاه طهماسبی، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، مؤسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری«متن»: موزه هنرهای معاصر تهران، تهران.