واکاوی لایه‌های معنایی در نگاره‌های فالنامه نسخه طهماسبی با رویکرد آیکونولوژی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه مازندران

2 عضو هیئت علمی دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران

چکیده

فالنامه‌های مصور دوره صفوی از چند جنبه دارای اهمیت فراوانی هستند. با توجه به این­که فالنامه از نخستین نسخ موجود مکتب قزوین به شمار می­رود، نگاره­های آن از جنبه­ی سبک­شناختی دارای ارزش مطالعاتی بسیاری است. اهمیت دیگر آن به ارتباط بینامتنی نگاره­ها با متون چندگانه­ی عصر خویش که شکل­دهنده­ی مضامینی مختلف در یک راستای مشخص است، بازمی‌گردد و دیگر این­که هنر نگارگری برخلاف کارکرد معمولش در سنت کتاب­آرایی و تصویرسازی متون ادبی، این بار در کارکردی متفاوت ظاهرشده است. بدین ترتیب نگاره­های فالنامه به لحاظ معنامندی، از ساختاری چندلایه تشکیل‌شده‌اند. مسئله این است که چه لایه­های معنایی آشکار و پنهانی در نگاره­های فالنامه‌های عصر صفوی حضور دارند؟ در این مقاله تلاش شده است تا با روش توصیفی-تحلیلی، نگاره­های فالنامه نسخه طهماسبی (پراکنده) طبق الگوی آیکونولوژی، خوانش و در مراحل سه­گانه­ی آن مورد تحلیل قرار بگیرد. نتیجه این پژوهش نشان داد که وجود مضامین دینی و قرآنی و همچنین فراوانی این مضامین نسبت به دیگر مضامین در نگاره­های فالنامه طهماسبی (پراکنده) در جهت ایجاد این تلقی بوده که فالنامه کتابی منطبق بر سنت استخاره و در نتیجه از نظر شرع بدون اشکال است و در کنار آن نیز دیگر باورها از طریق مضامین غیردینی نگاره­ها فرصت حیات یافته­اند.

کلیدواژه‌ها


آزاد، ابو الکلام (1369)، ذوالقرنین یا کورش کبیر، ترجمه دکتر باستانی پاریزی، انتشارات کورش، تهران.
آژند، یعقوب (1395)، نگارگری ایران، در 2 مجلد، چاپ 3، سمت، تهران.
آژند، یعقوب (1394)، مکتب نگارگری تبریز و «قزوین-مشهد»، چاپ 2، فرهنگستان هنر، تهران.
آژند، یعقوب (1379)، شکل‌گیری شیوه صفوی: مکتب تبریز، قزوین، مجموعه مقالات سایه طوبی، 1، ص 21.
ابن خلدون (1340)، مقدمه، ترجمه پروین گنابادی، ج 1 و 2، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
اشراقی، احسن (1379)، نقاشی­های دیواری گمشده کاخ­های شاه­تهماسب در قزوین، در کتاب هنر و جامعه در جهان ایرانی، به کوشش شهریار عدل، توس، تهران.
افشار، ایرج (1383)، فالنامه، فرهنگ مردم، شماره 10، صص 76-81.
امامی، کریم (1374)، داستان بازگشت یک شاهنامه نفیس، فصلنامه هنر، شماره 29، صص 197-214.
باربارو و دیگران (1381)، سفرنامه ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، خوارزمی، تهران.
باقری حسن­کیاده، معصومه و مهناز حشمتی (1393)، پیشگویی و طالع­بینی در متون ایرانی دوره میانه، فرهنگ و ادبیات عامه، سال 2، شماره 3، صص 1-24.
بیانی، مهدی (1342)، مالک دیلمی، پیام نوین، دوره پنجم، شماره 12، صص 21-30.
بی­آزارشیرازی، عبدالکریم (1377)، نقد و بررسی آراء درباره ذوالقرنین، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)، سال هشتم، شماره 26 و 27، صص 117-142.
بینیون، لورنس و همکاران (1376)، سیر نقاشی ایران، ترجمه محمد ایران‌منش، امیرکبیر، تهران.
خزایی، محمد (1381)، هنر اسلامی، مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی، مطالعات هنر اسلامی، تهران.
خلیلی، مریم (1388)، تحلیل تابلوی سفیران اثر هولباین بر اساس نظریه پانوفسکی، دو فصلنامه تخصصی هنرهای تجسمی نقش­مایه، سال دوم، شماره 3، صص 99- 108.
دانش­پژوه، محمدتقی (1345)، یواقیت العلوم و دراری النجوم، بنیاد فرهنگ ایران، تهران.
رادفر، ابوالقاسم (1385)، تعاملات ادبیات و هنر در مکتب اصفهان، فرهنگستان هنر، تهران.
ریشارد، فرانسیس (1383)، جلوه­های هنر پارسی، ترجمه روح­بخشان، وزارت ارشاد، تهران.
سرامی، قدمعلی (1383)، از رنگ گل تا رنج خار (شکل­شناسی داستان­های شاهنامه)، چاپ 4، علمی و فرهنگی، تهران.
سودآور، ابوالعلاء (1380)، هنر دربارهای ایران، ترجمه ناهید محمدشیرانی، کارنگ، تهران.
سیپک، ییری (1384)، ادبیات فولکلور ایران، ترجمه محمد اخگری، سروش و مرکز، تهران.
صفت­گل، منصور (1389)، ساختار نهاد و اندیشه دینی در عصر صفوی، رسا، تهران.
طباطبایی، محمد حسین (1393 ه.ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، در 20 جلد، الاعلمی للمطبوعات، بیروت.
عبدی، ناهید (1391)، درآمدیبرآیکونولوژی، سخن، تهران.
فوران، جان (1386)، مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، رسا، تهران.
قاضی­زاده، خشایار و زهرا شاقلانی­پور (1395)، تجلی امام رضا (ع) در نگاره­های فالنامة تهماسبی، بساتین، سال سوم، شماره 1-2 (پیاپی 5-6)، صص 11-40.
قمی، قاضی احمد (1359)، گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، منوچهری، تهران.
قمی، قاضی احمد (1383)، خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، دانشگاه تهران، تهران.
کاشفی، کمال‌الدین حسین (1317)، تفسیر حسینی یا مواهب علیه، در 4 مجلد، اقبال، تهران.
کن بای، شیلا (1378)، نقاشی ایرانی، ترجمه مهدی حسینی، نشر دانشگاه هنر، تهران.
گلسرخی، ایرج (1377)، تاریخ جادوگری، علم، تهران.
لسان، حسین (1356)، تفأل و تطیر، هنر و مردم، شماره 183، صص30-57.
مجلسی، محمدباقر و محمدباقر بهبودی (1388)، بحارالانوار، جلد 50، چاپ 5، اسلامیه، تهران.
میرزاابوالقاسمی، محمدصادق (1386)، زمستان در ادبیات و بازتاب آن در نقاشی ایرانی، نگره، سال سوم، شماره 5، صص 77-90.
نوروزی، جمشید و شهرام رمضانی (1394)، علل تعاملات سلاطین صفوی با علمای شیعه و نتایج آن، پژوهش­نامۀ تاریخ اسلام، سال پنجم، شماره نوزدهم، صص 119-148.
نیکنام، حسین میرزا و محمدرضا صرفی (1381)، پیشگویی در شاهنامه، مطالعات ایرانی، سال 1، شماره 2، صص 153-172.
هودت، پی ام و دیگران (1387)، تاریخ اسلام کمبریج، ترجمه تیمور قادری، مهتاب، تهران.
 
Ann Holly, Michael (1984), Panofsky and the Foundations of Art History, Cornell University Press, New York.
Argan, Giulio Carlo & West, Rebecca (1975), Ideology and Iconology, Critical Inquiry (University of Chicago), 2(2), pp.297-305.
Canby, Sh (1999), The Golden Age of Persian Art, 1501-1722, ??????????, London.
Farhad, Massumeh et al. (2010), Falnama: The Book of Omen, Thames & Hudson, USA.
Ferretti, Silvia (1989), Cassirer, Panofsky, and Warburg: Symbol, Art, and History (Richard Pierce, Trans, Indiana University Press), Indiana.
Hasenmueller, Christine (1978), Panofsky, Iconography, and Semiotics Source, The Journal of Aesthetics and Art Criticism, (36)3, pp.289-301.
Lavin, Irving (1990), Iconography as a Humanistic Discipline (“Iconography at the Crossroads”), Princeton University Press, New Jersey, Princeton.
Panofsky, Erwin (1972), Study in Iconology (Humanistic Themes in the Art of the Renaissance), Westview Press, Colorado.
Panofsky, Erwin (1955), Meaning in the Visual Arts, Double day Anchor Books, New York.
Tokatlian, Armen (2007), Falnamah: Livre Royal des Sorts, Gourcuff Gradenigo, Paris.
Walker, John A & Chaplin, Sarah (1997), Visual Culture: An Introduction, Manchester University Press, Manchester.