نگرشی بر ژرفانمایی در نگارگری ایرانی برپایۀ آرای ابن‎هیثم در المناظر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه الزهرا

2 دانشیار دانشکده هنر دانشگاه الزهرا، تهران

چکیده

ژرفانمایی در نسخه‎نگاره‎های ایرانی با آنچه امروز از پرسپکتیو دانسته می‎شود، بسیار متفاوت است. در نگارگری، پیکره‎های دورتر را هم‎اندازۀ پیکره‎های نزدیک‎تر، اما بالاتر از آن‎ها بازنموده‎اند. پژوهشگران این شیوه را در عبارتِ «بالاتر یعنی دورتر» خلاصه کردند. گمان می‎رود چنین عبارتی، گوناگونی ژرفای صحنه‎ها و مفاهیم در پس آن‎ها را بیان نمی‎کند، زیرا پذیرفتنی نیست هنری چندصدساله که در خدمت بازگفت دیداری روایات ادبی متفاوت بوده است، یکی از مهم‎ترین ارکان صحنه‎پردازی (ژرفا) را چنین ساده‎انگارانه بازنموده باشد. براین‎پایه، پرسش‎های جستار حاضر برمی‎آید: مبانی شکل‎گیری ژرفانمایی بالاوپایین چیست؟ آیا بربنیان این مبانی می‎توان گوناگونی ژرفانمایی را چندان‎که ایرانیان قدیم درمی‎یافتند، بازفهمید؟ رسالات مناظرومرایای کهن (المناظر ابن‎هیثم)، درک مفهوم ژرفا در نگاه ایرانیان و تبیین شیوه‎های بازنمایی آن را ممکن می‎سازد. براین‎بنیان، شش گونۀ ژرفانمایی در نقاشی ایرانی شناختنی است که هریک از جهتِ عمق صحنه‎ها، کاربرد و مفهوم با یکدیگر تفاوت دارد: انبوه‎نگاری؛ انجمن‎نگاری؛ بوستان‎نگاری؛ صحرانگاری؛ ژرفانمایی با لایه‎های میانجی؛ و ژرفانمایی‎های ساختمانی. پژوهش درپیِ فهم تاریخی اثر می‎کوشد دریافت مخاطب امروز را به فهم بینندۀ سده‎های پیشین نزدیک گرداند و چارچوب‎های نادیدۀ نگارگری ایرانی را بازنمایاند. ازاین‎رو، پژوهشی بنیادین با رویکردی تاریخی است که اصول المناظر را به‎شیوۀ توصیف بازمی‎خواند و ژرفانمایی نگاره‎ها را با توصیف‎ـ‎تحلیل و نیز سنجش چارچوب‎های علمی و هنری (تطبیق هم‎زمان) تبیین می‎کند.

کلیدواژه‌ها


آژند، یعقوب (1389)، نگارگری ایران، ج 1، سمت، تهران.
 آقایانی چاوشی، جعفر (1381)، تئوری خطوط متوازی از نگاه خواجه نصیرالدین طوسی، نشریۀ فرهنگ، شماره 44 و 45، 1ـ24.
 بکار، عثمان (1381)، طبقه‎بندی علوم از نظر حکمای مسلمان، برگردان جواد قاسمی، بنیاد پژوهش‎های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد.
 بلنیتسکی، الکساندر (1390)، هنر تاریخی پنجیکنت، برگردان عباس‌علی عزتی، فرهنگستان هنر، تهران.
 بی‎نام (1384)، شاهکارهای نگارگری ایران، موزۀ هنرهای معاصر، تهران.
 بینیدن، لورنس (1344)، کیفیت زیبایی در نقاشی‎های ایران، برگردان نوشین نفیسی، هنر و مردم، شماره 35 دورۀ جدید، 41ـ48.
 تجویدی، علی‎اکبر (1386)، نگاهی به هنر نقاشی ایران از آغاز تا سدۀ دهم هجری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
 حسینی راد، عبدالمجید (1384)، سیر تحول نگارگری ایران، در: شاهکارهای نگارگری ایران، موزۀ هنرهای معاصر، تهران.
 دلاواله، پیترو (1370)، سفرنامۀ پیترو دلاواله، قسمت ایران، برگردان، شرح و حواشی شجاع‎الدین شفا، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
 راکسبرگ، دیوید جی، (1388)، پژوهش دربارۀ نقاشی و هنرهای کتاب‎آرایی ایرانی، در: مجموعه مقالات نگارگری ایرانی اسلامی، در نظر و عمل، برگردان صالح طباطبایی، فرهنگستان هنر، تهران.
 رهنورد، زهرا (1386)، جلوۀ جمال و جلال در نگارگری و بازتاب آن در موجودات اهریمنی و مخوف، هنرهای زیبا، شمارۀ 29، 87ـ95.
 صبا، سیاوش (1377)، پرسپکتیو ـ مینیاتور، نشریۀ مطالعات هنرهای تجسمی، شماره 1، 160ـ164.
 صفا، ذبیح‎الله (1371)، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم، ج 1، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
 فخر رازی، ابوعبدالله محمد‎بن عمر (1382)، جامع‎العلوم، تصحیح سیدعلی آل داوود، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، تهران.
 فردوسی، ابوالقاسم (1350)، شاهنامه (از روی نسخۀ خطی بایسنقری)، شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران، تهران.
 کاشفی، جلال‎الدین (1364)، مینیاتورهای ایرانی و هنر انتزاعی، نشریۀ هنر، شماره 10، 22ـ63.
 کشمیری، مریم (1397)، شیوه‎های دیدن و ادراک بصری در نگارگری ایرانی و علم مناظر، رسالۀ دکتری رشتۀ پژوهش هنر، استاد راهنما: دکتر زهرا رهبرنیا، دانشکدۀ هنر، دانشگاه الزهرا، در: https://ganj-beta.irandoc.ac.ir/#/articles/3ac3ff1367ae9d58dc4facee7456e062.
 کلیم‎کایت، هانس یواخیم (1384)، هنر مانوی، برگردان ابوالقاسم اسماعیل‎پور، نشر کارنامه، تهران.
 کن‎بای، شیلا (1382)، نقاشی ایرانی، برگردان مهدی حسینی، انتشارات دانشگاه هنر، تهران.
 کورکیان، ا. م. و ژ. پ. سیکر (1387)، باغ‎های خیال، برگردان پرویز مرزبان، نشر فرزان روز، تهران.
 گری، بازل (1392)، نقاشی ایرانی، برگردان عربعلی شروه، دنیای نو، تهران.
 مسکوب، شاهرخ (1378)، یادداشت‎هایی دربارۀ مینیاتور، ایران‎نامه، شمارۀ 67، 509ـ520.
 موریه، جیمز (1386)، سفرنامه، ج 1، برگردان ابوالقاسم سری، انتشارات توس، تهران.
 نصر، سیدحسین (1375)، هنر و معنویت اسلامی، برگردان رحیم قاسمیان، دفتر مطالعات دینی هنر، تهران.
 نظیف، مصطفی (1394)، ابن‎هیثم و دانش نورشناسی: آرا و اکتشافات، برگردان فاطمه موحدی محصل طوسی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران و انتشارات دانشگاه شهید باهنر، کرمان.
 نیبور، کارستن (1354)، سفرنامه، برگردان پرویز رجبی، نشر توکا، تهران. 
 
 ابن‎الهیثم، علی‎بن حسن‎بن حسن (1983). المناظر؛ المقالات: 1ـ2ـ3 فی الابصار علی الاستقامه، حققها و راجعها علی الترجمه اللاتینیه عبدالحمید صبره، کویت.
فارسی، کمال‎الدین ابی‎الحسن (1347 ه.ق)، تنقیح المناظر لذوی الإبصار و البصائر، الجزء الأول، حیدرآباد دکن، بمطبعۀ مجلس دائرۀ المعارف العثمانیۀ الکائنۀ فی الهند.
 Baxandall, Michael (1988), Painting and Experience in Fifteenth Century Italy: a primer in the social history of pictorial style, Oxford University Press, New York.
 Flandin, Eugene (nd), Voyage En Perse, Perse Ancienne Planches, Gide et J. Baudray, Paris.
 González, Carmen P (2010), A Comparative Visual Analysis of Nineteenth-Century Iranian Portrait Photography and Persian Painting, Doctoral Thesis, Department of Art History, Faculty of Humanities, Leiden University, available in: https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/14653.
 Gulacsi, Zsuzsanna (2001), Manichaean art in berlin collections, Brepols Publishers, Belgium.
 Hockney, David and Falco, Charles M. (2004), Optical Instruments and Imaging: The Use of Optics by 15th Century Master Painters, Proceeding of Photonics Asia, SPIE, 5638, 1.
 Rogers, J. M (2010), The Art of Islam, masterpieces from the Khalili collection, Thames & Hudson, London.
 Sabra, A. I (1970), Ibn Al-Haytham Abu Ali-Hasan Ibn Al-Hasan, in: Gillispie, Charles C., Dictionary of Scientific Biography, vol. 6, Princeton University, pp. 189-210.
 Sabra, A. I (1989), The Optics of Ibn Al-Haytham, Book I-III, The Warburg Institute University of London, London.
 Welch, Stuart Cary (1972), A King's Book of Kings, the shah-nameh of Shah Tahmasp, Helvetica Press Incorporated, New York.
تارنماها
URL1:http://bodley30.bodley.ox.ac.uk:8180/luna/servlet/view/all/what/MS.%20Marsh%20144?res=2&cic=ODLodl~23~23&os=0&sort=Shelfmark%2Csort_order بهمن 96
URL2: http://www.themorgan.org/search/site/ibn%20bakht%C4%ABsh%C5%AB اسفند96