مطالعه بازنمایی شیطان در نگاره های داستان آدم (ع) و حوا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه هنر اصفهان

2 مربی، گروه هنر اسلامی، دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

از میان قصص قرآن قصه حضرت آدم ازجمله داستان‌هایی است که در دوره‌های مختلف نگارگری به آن پرداخته‌شده است. در بازنمایی این قصه توسط نگارگران شخصیت‌ها و عناصری چون حضرت آدم و حوا، فرشتگان، شیطان، مار، طاووس و باغ تصویر شده است. در این میان شیطان به‌عنوان یکی از شخصیت‌های مهم این داستان با صورت‌های متفاوتی چون: پیرمرد، فرشته‌ای با صورتی تیره، دیو و مار به تصویر درآمده است. بر همین اساس هدف تحقیق پیش رو تبیین بازنمایی‌های گوناگون از شیطان و یافتن ریشه‌های آن در متون است و در پی پاسخ به این پرسش است که چرا شیطان با صورت‌های متفاوت در نگاره‌ها ترسیم‌شده و ریشه‌ی این تفاوت‌ها به چه متون و یا تصاویری بازمی‌گردد. بر همین اساس با روش تاریخی- توصیفی و رویکرد تطبیقی به بررسی رابطه متون مختلف دینی و ادبی در رابطه با شیطان و ارتباط آن با بازنمایی‌های متفاوت این شخصیت پرداخته است. نتایج به‌دست‌آمده حاکی از آن است که صورت‌های متفاوت از شیطان ریشه در متون کهن و ادیان قبل از اسلام دارد و برخی از آن‌ها بر اساس تفاسیر قرآن و متون عرفانی و یا دیدگاه برخی از عرفا نسبت به شیطان تصویر شده است.

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم
ابن فارس، احمد.(2008)، معجم مقاییس اللغه، بیروت: دار احیاء التراب العربی.
احمد پناه، سید ابو تراب. (1387)، «زیباشناسی نگاره‌های داستان حضرت آدم (ع)»، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره (8) ، صص 41 -52.
اکبری مفاخر، آرش. (1385)، «اهریمن پرستی زروانی و نمونه‌های بازمانده از آن»، مجله ادبیات و زبان‌ها: مطالعات ایرانی، شماره (16)، صص 89-112.
انجیل برنابا.(1379)، ترجمه: حیدر قلیخان قزلباش (سردار کابلی)، بی جا: نشر العمی
بلان، جوزف. (1384)، پژوهشی در ناگزیری مرگ گیلگمش، ترجمه: جلال ستاری، چاپ 2، تهران: مرکز.
بیرونی، ابوریحان.(1386)، آثارالباقیه، ترجمه: اکبر دانا سرشت، چاپ 5، تهران: موسسه انتشاران امیرکبیر.
پور نامداریان، تقی.(1385)، رمز داستان‌های رمزی در ادبیات فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی- فلسفی ابن‌سینا و سهروردی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی
توراه با ترجمه فارسی.(1364). ترجمه: ماشاالله رحمان پور داود و موسی زرگری، بی جا: انتشارات علمی. جلد 1.
جواهری. فائزه.(1392). حکایت آدم (ع) و حوا از منظر نگارگری اسلامی با تأکید بر قصص الأنبیا، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده هنر اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
حسینی کازرونی، سید احمد و نعیمه توسلی. (1390)، حلاج و شیطان (بررسی دیدگاه حلاج و پیروان او نسبت به شیطان در اشاعه این اندیشه)، فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، شماره (9)، صص 77-91.
راغب اصفهانی، حسین بین محمد بن فضل.(1373)، کتاب المفردات فی غریب القرآن، ترجمه: سید غلامرضا خسروی حسینی، بی جا: انتشارات مرتضوی
دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری. (1385)، درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان، تهران: نشر دانشگاه الزهرا و کلهر.
دوبوکو، مونیک. (1387). رمزهای زنده جان، ترجمه: جلال ستاری چاپ 3، تهران: نشر مرکز.
ذاکر هرفته. الهه.(1392).صورت و معنا در نگارگری حضرت آدم و حوا (ع)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
سنایی غزنوی، حکیم ابوالمجد بن آدم.(1385)، دیوان اشعار، مقدمه، شرح زندگی و شیوه‌ی سخن سنایی به قلم استاد بدیع‌الزمان فرئزانفز، به اهتمام پرویز بابایی، تهران: نگاه.
طبرسی، فضل بن حسن.(1387)، ترجمه تفسیر مجمع‌البیان، ترجمه: علی کریمی، قم: موسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان، جلد 23.
طبری، محمد بن جریر.(1356)، ترجمه تفسیر طبری، به اهتمام حبیب یغمایی، چاپ 2، تهران: انتشارات توس ،جلد 1 - 2.
علامه طباطبایی، سید محمدحسین.( 1378). ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به حوزه علمیه قم. جلد 9-14
قنبری، بخشعلی.(1387)، تقریری نو از شیطان در مثنوی، مجله نامه الهیات، شماره (3)، صص 22-41.
کامرانیان، عباسعلی.(1387)، عصیانگر؛ بررسی خلقت، کارها و انواع شیطان (1)، قم: نشر مجنون.
                       .(1389)، جن؛ بررسی خلقت، زندگی و کارهای جنیان بر اساس آیات قرآن کریم، روایات ائمه اطهار (ع) و حکایات واقعی، قم: انتشارات نور قرآن و اهل‌بیت (ع).
کریستین سن، آرتور. (1383)، نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان، ترجمه: ژاله آموزگار و احمد تفضیلی، چاپ 2، تهران: نشر چشمه.
کمبل، جوزف. (1386)، قدرت اسطوره، ترجمه: عباس مخبر، چاپ 3، تهران: نشر مرکز.
گریمال، پیر. (1381)، اسطوره‌های بابل و ایران باستان، ترجمه: ایرج علی‌آبادی، چاپ 3، تهران: علمی و فرهنگی.
محمدقاسمی، حمید. (1383)، اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌های انبیا در تفاسیر قرآن، چاپ 2، تهران: انتشارات سروش.
گورین، ویلفرد. ال ولبیر، ارل جی و مورگان، لی و ویلینگهام، جان. ار.(1370). راهنمای رویکرد نقد ادبی، ترجمه زهرا میهن‌خواه ،تهران: نشر اطلاعات.
مزدا پور، کتایون و مینا سلیمی. (1390)، تحقیقات ایران‌شناسی: شیطان و اهریمن، نامه فرهنگستان، شماره (3)، صص 128 -146.
معمار زاده، محمد. (1389)، نمونه آثار نگارگری اسلامی از روایت آدم و حوا، کتاب ماه هنر، شماره (142)، صص 62-67.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین.(1361)، کشف‌الاسرار و عده الابرار (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری)، به تصحیح علی‌اصغر حکمت، چاپ 3، تهران: انتشارات امیرکبیر، جلد 10
یاحقی، محمدجعفر.(1386)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
 
Grabar, Oleg .(2009),Masterpieces of Islamic art the decorated page from the 8th to the 17th century, Munich, Berlin, London& New York: Prestel
Hinnell,John.R.(1973),Persian Mythology, London: Peter Nedrick Books
Jeffery. Arthure, (1938), The Foreign Vocabulary of Quran.Great Britain: oriental institute , Baroda
Loukonine, Vladimir & Anatoli Ivanov. (2010), Persian Miniaturees,New York& USA: Parkston.
Sims, Eleanor. (2000), Peerless Images: Persian Painting and Its Sources, London & New HAVEN: YALE University.