منظر درخت؛ بازشناسی انگارۀ «درخت» در مهرهای هخامنشی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه هنر شیراز

چکیده

پژوهش در هنر هخامنشی همچنان موضوعی بکر و دشوار است. با توجه به ضعف مستندات هنری باقی‌مانده از روزگار هخامنشی، مهرها از جمله سودمندترین بن‌مایه‌هایی هستند که داده‌های فراوانی دارند. هدف این پژوهش بازشناسی انگارۀ «درخت» در مهرهای هخامنشی مبتنی بر گونه‌شناسی درختان و بررسی رابطۀ میان گونه درخت با مضمون یا محتوای مهر است که موضوع چندان پرداخته‌شده‌ای نیست. راهبرد این پژوهش کیفی با رویکرد توصیفی- تحلیلی است. نتایج پژوهش نشان دادند که به‌طور کلی سه گونۀ قابل تشخیص از درختان در این مهرها می‌توان یافت: «درختان نخل خرما»، «درختان برگ‌سوزنی» و «درختان میوه». درختان نخل با یا بدون خرما به شیوۀ واقع‌گرایانه با جزئیات فراوان و تقارن محوری طراحی شده‌اند. تکنیک‌های پرداخت و زیبایی‌شناسی درختان تنوعی از سبک درباری تا سلایق شخصی طراح را دربردارد. درختان برگ‌سوزنی در نمونه‌هایی به سبک تقلیدی دیده می‌شوند که درون‌مایه اصلی مهرهای آن، بیشتر تفوق مردی تاجدار بر جانداران است. این درختان در صحنه‌های شکار و تعقیب و گریز، به‌وسیله هاشورهای ساده و موازی طراحی شده‌اند. درختان میوه یا درختان گل‌دار، متناسب باسلیقه طراح هستند. درختان افزون بر جنبۀ آذینی دو کارکرد کلیدی دارند: الف) درخت به‌مثابۀ نماد پادشاهی در صحنه‌پردازی‌های درباری و ب) درخت به‌مثابۀ نماد طبیعت در صحنه‌پردازی‌های منظره گرا.

کلیدواژه‌ها


اتینگهاوزن، ریچارد، یارشاطر، احسان (1379)، اوج‌های درخشان هنر ایران، ترجمه هرمز عبدالهی و رویین پاکباز، تهران: نشر آگاه.
احتشام، مرتضی (2535)، ایران در زمان هخامنشیان، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
اومستد، آلبرت تن آیک (1383)، تاریخ شاهنشاهی هخامنشی، ترجمه محمد مقدم، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
برک، آگوستین (1396)، مقدمۀ نوینسده بر نسخۀ فارسی کتاب «اندیشه منظر»، ترجمه علی اسدپور، نشر کتابکدۀ کسری.
پوپ، آرتور، فیلیس، اکرمن (1387)، سیری در هنر ایران؛ از دوران پیش از تاریخ تا امروز، جلد 1 (دوره‌های پیش از هخامنشی، هخامنشی و پارتی و اشکانی)، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
پورخالقی، مه‌دخت (1381)، درخت زندگی و ارزش‌ فرهنگی نمادین آن در باورها، مجلۀ مطالعات ایرانی، سال 1، شمارۀ 1، صص 89-126.
درویش منش، کژال (1395)، بررسی نقوش گیاهی مشترک در آثار منقوش حسنلو، زیویه، قلایچی، ربط 2 و ارتباط آن‌ها با هنر آشور، فصلنامه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، سال 21، شماره 2، صص 15-26.
رجبی، پرویز (1381)، هزاره‌های گم‌شده، جلد سوم، تهران: انتشارات توس.
رضایی، ایرج (1389)، نگاهی تحلیلی به نقوش نمادین و نمادهای آیینی در هنر هخامنشی، مجله پیام باستان شناس، سال 7، شماره 14، صص 101- 128.
شهبازی، شاپور (1379)، راهنمای جامع تخت جمشید، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
صادق‌پور فیروزآباد، ابوالفضل (1396)، تحلیل و بازشناسی نمادگرایانۀ نقوش مشترک منسوجات ساسانی و آل‌بویه، نشریه هنرهای زیبا -هنرهای تجمسی، سال 22، شمارۀ 2، صص 111-124.
طاهری، صدرالدین، سلطان‌مرادی، زهره (1392)، گیاه زندگی در ایران، میان‌رودان و مصر باستان، هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، سال 18، شماره 2، صص 1-15.
فکری‌پور، کتایوم (1391)، بررسی هنر مهرسازی در زمان هخامنشیان و ساسانیان. فصلنامه هنرهای تجسمی نقش‌مایه، سال 5، شماره 12، صص 39-52.
کخ، هاید ماری (1376)، از زبان داریوش. ترجمه پرویز رجبی، تهران: نشر کارنگ.
کندی، ادی سموئل (1381)، آیین شهریاری در شرق، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
گریشمن، رومن (1347)، هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی، ترجمه عیسی بهنام. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
گزنفون (1384)، بازگشت ده هزار یونانی، ترجمه حسینعلی و مسعود سالور، تهران: اساطیر.
هرودوت (1387)، تاریخ هرودوت (جرج راولینسن)، ترجمه غلامعلی مازندارانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
Albenda, P. (1976). Landscape Bas-Reliefs in the Bīt-Ḫilāni of Ashurbanipal. Bulletin of the American Schools of Oriental Research(224), 49-72. doi: 10.2307/1356596
Amrhein, A. (2015). Neo-Assyrian gardens: a spectrum of artificiality, sacrality and accessibility. Studies in the History of Gardens & Designed Landscapes, 35(2), 91-114. doi: 10.1080/14601176.2014.945832
Björn, A. (2002). Imperial Legacies, Local Identities: References to Achaemenid Persian Iconography on Crenelated Nabataean Tombs. Ars Orientalis, 32, 163-207.
Boardman, J. (1970). Pyramidal Stamp Seals in the Persian Empire. Iran, 8, 19-45. doi: 10.2307/4299629
Bonfiglio, R. P. (2012). Archer Imagery in Zechariah  9:11—17 in Light of Achaemenid Iconography. Journal of Biblical Literature, 131(3), 507-527. doi: 10.2307/23488252
Boucharlat, R. (2002). Pasargadae. Iran, 40, 279-282. doi: 10.2307/4300633
Calmeyer, P. (1980). Textual Sources for the Interpretation of Achaemenian Palace Decorations. Iran, 18, 55-63. doi: 10.2307/4299690
Chicago, T. O. I. t. U. o. (2017). Persepolis and Ancient Iran; Seals and Seal Impressions. from https://oi.uchicago.edu/collections/photographic-archives/persepolis/seals-and-seal-impressions
Collins, P. (2006). Trees and Gender in Assyrian Art. Iraq, 68, 99-107.
Dalley, S. (1993). Ancient Mesopotamian Gardens and the Identification of the Hanging Gardens of Babylon Resolved. Garden History, 21(1), 1-13. doi: 10.2307/1587050
de Francovich, G. (1966). Problems of Achaemenid Architecture. East and West, 16(3/4), 201-260.
Dick, M. B. (2006). The Neo-Assyrian Royal Lion Hunt and Yahweh's Answer to Job. Journal of Biblical Literature, 125(2), 243-270. doi: 10.2307/27638360
Garrison. (1991). Seals and the Elite at Persepolis: Some Observations on Early Achaemenid Persian Art. Ars Orientalis, 21, 1-29.
Garrison, & Root, C. M. (2001). Seals on the Persepolis Fortification Tablets (Vol. 1): The University of Chicago.
Graziani, S. (1979). Ancient Near-Eastern Seals from the Nayeri Collection. East and West, 29(1/4), 177-178.
Hallock, R. T. (1969). Persepolise Fortification Tablets: The University of Chicago.
Iranica Encyclopedia. (2017). CYLINDER SEALS.   Retrieved 8/14/2017, from http://www.iranicaonline.org/articles/cylinder-seals
Jackson, A. V. W., & Gray, L. H. (1900). The Religion of the Achaemenian Kings. First Series. The Religion According to the Inscriptions. Journal of the American Oriental Society, 21, 160-184. doi: 10.2307/592519
Kuhrt, A. (1984). The Achaemenid Concept of Kingship. Iran, 22, 156-160.
Mariana, G. (2006). Egyptian Hieroglyphs on Achaemenid Period Cylinder Seals. Iran, 44, 105-114.
Pittman, H. (1987). Ancient Art in Miniature: Near Estern Seals from the Collection of Martin and Sarah Cherkasky. New Yourk: The Metropolitan Museum of Art.
Skjærvø, P. O. (2014). Achaemenid Religion. Religion Compass, 8(6), 175–187. doi: 10.1111/rec3.12110
Stronach, D. (1965). Excavations at Pasargadae: Third Preliminary Report. Iran, 3, 9-40. doi: 10.2307/4299559
Stronach, D. (1994). Parterres and stone watercourses at Pasargadae: notes on the Achaemenid contribution to garden design. The Journal of Garden History, 14(1), 3-12. doi: 10.1080/01445170.1994.10412493
Sumner, W. M. (1986). Achaemenid Settlement in the Persepolis Plain. American Journal of Archaeology, 90(1), 3-31. doi: 10.2307/505980