پژوهشی در سنگ‌نگاره‌‌های نهبندان، نمونه موردی سنگ‌نگاره نخلستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند

چکیده

اغلب پژوهشگران سنگ­نگاره­ها را جزء هنرهای تجسمی محسوب می­کنند. یکی از سنگ­نگاره­های ارزشمند در خراسان­جنوبی، سنگ­نگاره نخلستان در نهبندان است. این مجموعه دارای نقوشی تجریدی و فیگوراتیو با مضامین متعدد، بر چهار قطعه سنگ منفرد، پراکنده و نزدیک هم می­باشند. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات، با شیوه کتابخانه­ای و میدانی انجام شده است. از جمله اهداف پژوهش، بررسی و معرفی نقوش نخلستان، مقایسه تطبیقی با نقوش دیگر در داخل کشور و تحلیل صورت و معنای برخی نقش­مایه­های حجاری شده است. پژوهش حاضر به­این نتیجه رسیده است که چهار قاب سنگ­نگاره­های نخلستان، اگر چه دارای تفاوت­هایی در نقش، فرم و نشانه هستند؛ ولی با مقایسه­تطبیقی به­عمل آمده میان نقوش این سنگ­نگاره­ها با نقوش سفال­، اثر مُهر و سنگ­نگاره­های دیگر، می­توان گفت به احتمال تمامی نگاره­ها متعلق به عصر مفرغ(۳۰۰۰تا۱۵۰۰ق.م) هستند. از نظر موضوعی نقوش سنگ­نگاره­های نخلستان به گیاهی، جانوری، انسانی و نشانه طبقه­بندی می­شوند. در مبحث نشانه­­ها پیشنهاد گردید که نماد آنخ (زندگی جاوید) در مصر باستان، با تحولاتی که داشته، به شکل کوبه­های ویژه زنان و مردان در درب خانه­های سنتی ایرانی تا دوره قاجاریه برجای مانده است.

کلیدواژه‌ها


اسدی، علی(1386)، اشکفت آهو؛ پناهگاهی صخره‌ای در شهرستان بستک(هرمزگان)، مجله باستان‌پژوهی، دوره جدید، سال دوم (شماره3)، 70-65.
بازوبندی، حسین و دیگران(1392)، موزه‌های ماندگار - رد پای چهل هزار ساله؛ جلد دوم، چاپ نخست، پارند، تهران.
بوآس، فرانتس(1391)، مردمشناسی هنر(هنر ابتدائی)، به همراه مقدمه‌ای از ماری موزه، جلال‌الدین رفیع‌فر، چاپ نخست، گل آذین، تهران. بیک‌محمدی، خلیل‌الله. جانجان، محسن. بیک ‌محمدی، نسرین(1391)، معرفی و تحلیل نقوش سنگ‌نگاره‌های نویافته مجموعه‌ی B ارگس سفلی(ملایر-همدان)، نامه‌ی باستان‌شناسی، دوره دوم، ش2(بهار و تابستان)، 140-121.
جمالی، محسن(1394)، سنگ‌نگاره‌های ایران: سنگ‌نگاره‌های گلپایگان، گذرگاه تاریخ (جلد1)، ائمه، قم. حسینی‌راد، عبدالمجید(1391)، بررسی حجم‌پردازی دوره قاجار از صخره‌نگاری باستانی تا مجسمه همایونی، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دوره17، شماره3، 32-23. دورتیه، ژان-فرانسوا(1389)، انسان‌شناسی؛ نگاهی نو به تحولات جسمانی فرهنگی و روانشناختی، ترجمه‌ی جلال‌الدین رفیع‌فر، چاپ اول، خجسته، تهران. رفیع‌فر، جلال‌الدین (1381)، پیدایش و تحول هنر؛ درآمدی بر انسان‌شناسی هنر، برگ زیتون، تهران.
رفیع‌فر، جلال‌الدین (1385)، سنگ‌نگاره‌های ارسباران، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری، تهران. رضایی، جمال. کیا، صادق(1330)، گزارش نوشته‌ها و پیکرهای کال چنگال، انجمن ایرانویج، تهران.
صادقی، سارا. قربانی، حمیدرضا. هاشمی‌زرج‌آباد، حسن(1394)، بررسی نقش‌مایه‌های سنگ‌نگاره آسو در شهرستان بیرجند، مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، شماره9، 96-75.
صادقی، سارا. قربانی، حمیدرضا. هاشمی‌زرج‌آباد، حسن(1397)، نقوش انسانی در کنده‌نگاره‌های شرق ایران، مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، شماره12، 121-91.
طاهری، علیرضا (1390)، درخت مقدس، درخت سخنگو و روند شکل‌گیری نقش واق، باغ نظر، شماره نوزدهم، سال هشتم، 53-43. علی‌نژاد، رجا(1393)، سفیدچاه، نمایه‌ای فراتر از یک گورستان، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دوره19، شماره2، 56-49.
فرهادی، مرتضی(1377)، موزه‌هایی در باد، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران. گیرو، پی‌یر(1380)، نشانه‌شناسی، ترجمه‌ی محمد نبوی، آگاه، تهران. لباف‌خانیکی، رجبعلی. بشاش‌کنزق،رسول(1373)،"سنگ نگاره لاخ مزار-بیرجند"، سلسله مقالات پژوهشی1، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران.
محمدی قصریان، سیروان. نادری، رحمت(1386)، بررسی و مطالعه نقوش صخره‌ای خره‌نجیران(مهاباد)، باستان‌پژوهی، سال دوم، ش 3(بهار و تابستان)، 64-61 .
موزه، ماری(1391)، مقدمه کتاب مردمشناسی هنر(هنر ابتدائی)، نوشته: فرانتس بواس، جلال‌الدین رفیع‌فر، چاپ نخست، گل آذین، تهران.
مهرکیان، جعفر (1381)، نگارکند الیمایی‌الگی؛یه شووه اَلگی، نامه پژوهشنامه میراث فرهنگی، شماره نخست، 86-81.
ناصری فرد، محمد(1395)، سنگ‌نگاره‌های ایران؛ زبان مشترک جهانی، واصف لاهیجی، قم. واندبرگ، لویی (1348)، باستان‌شناسی ایران باستان، چاپ اول، دانشگاه تهران، تهران.
وحدتی، علی اکبر(1389)، بوم‌های سنگی: گزارش بررسی دو مجموعه هنر صخره‌ای در استان خراسان شمالی(جربت و نرگسلوی علیا)، چاپ اول، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران.
هرتسفلد، ارنست(1381)، ایران در شرق باستان، همایون صنعتی‌زاده، چاپ نخست، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. هینتس، والتر(1376)، دنیای گمشده عیلام، فیروز فیروزنیا، چاپ اول، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
Aris Tanudirjo, Daud ( 2004), Notes on Lewis-williams and Dowson's Neuroppsychological Model in Prehistoric Art Analyesis, Humaniora, Volume.16, no1 februari,1-9. Cheol-Su,Jo(2000), The Generation of Information and Pictogram and the Symbolic System of the Ulsan Rock Art", in: Proceedings and Discussions on Ulsan Rock Art, The Thirtieth Anniversary of UlsanRock Art Discovery, publisher: Choi,Jong-ryul, Seoul, 67-76. Cruz Berrocal, Maria( 2011), Analogical Evidence and Shamanism in Archaeological Interpretation: South African and European Palaeolithic Rock Art Erschienen in: Norwegian Archaeological Review ;44,1-20. De Mecquenem,MM.R. Scheil,V( 1921), "Memoires Mission Archeologique de Perse", Empreintes de Cachets Elamites, par: L.Legrain. Tome .XVI, Paris. Devlet, Ekaterina( 2001), Rock art and the material culture of Siberian and Central Asian shamanism, In: The Archaeology of Shamanism, Edited by Neil S. Price, First published, London, 43-54. Francfort, Henri-Paul( 2001a), The Archaeology and the Prehistories of Shamanism in inner Asia, in : Hanri-Paul Francfort and Roberte N.Hamayon(eds), in collaboration with Paul Nahn , The Concept of Shamanism.Uses and Abuses, (Bibliotheca Shananistica,vol.10), Budapest,Akademiai ,243-276. Francfort, Henri-Paul( 2001b), Prehistoric Section: An Introduction, in : Hanri-Paul Francfort and Roberte N.Hamayon, in collaboration with Paul Nahn , The Concept of Shamanism.Uses and Abuses, (Bibliotheca Shananistica,vol.10), Budapest, Akademiai, 31-49. Francfort, H. P( 2001c), The archaeology of protohistoric Central Asia and the problems of identifying Indo-European and Uralic-speaking populations, In: Early Contacts between Uralic and Indo-European: Linguistic and Archaeological Considerations, (Mémoires de la Société Finno-Ougrienne, vol. 242), Chr. Carpelan, A. Parpola, et P. Koskikallio (Dir.), Helsinki, Suomalais-ugrilainen Seura,151-168. Francfort, Henri-Paul( 2013), The Bangudae Rock Art Panel: A Structural View, World Petroglyphs research I, Bangudae: Petroglyph Panels in Ulsan, Korea, in the context of World rock art, publishers, Ulsan, Séoul, Hollym, 99-110. Джафарзаде, И. М(1973), Гобустан наскальные изображения ССР, Институт истории, Bakihanova (Baku). Ghirshman,Roman( 1966), Tchoga Zanbil (Dur-Untash), Volume I, Librairie Orientaliste Paul Geuthner, Paris. Hoppal, Mihaly( 2013), Shamans and Symbols Prehistory of Semiotics in Rock Art, International Society for Shamanistic Research, Budapest. Joshua J. Mark( 2009), Mythology: Definition, Retrieved November 11, from Ancient History Encyclopedia: http://www.ancient.eu/mythology. Кадырбаев, М.К. Марьяшев,А.Н (1977), Наскальные изображения хребта Каратау, Алма-Ата. Konig, Ditte (1994), Zu den Tierdarstellungen auf den Felsen am Oberen Indus, in: Antiqities of Northern Pakistan, Edited by Gerard Fussman and Karl Jettma,Vol 3, 73-172. Котович В.М(1976), Древнейшие писаницы Горного Дагестана, Наука. Marshall, Sir John( 1973), Mohenjo-Daro and the Indus Civilization, Indological Book House .Delhi. Marshall. sir John( 1975), Taxila, vol.III(Plates), Publishing House, Bhartya. Miklashevich, E( 2003), Rock Art Research in North and Central Asia 1995–1999, In: P.G. Bahn – A. Fossati (eds.): Rock Art Studies News of the World 2. Oxford, 88–118. Muzzolini, Alfred( 1992), The Chariot Period of the Rock Art Chronology in the Sahara and the Maghreb: A Critical Reappraisal of the Traditional Views, in: Rock Art in the Old World, edited by Michel Lorblanchet, New Delhi, 9-32. Nandadeva, Bilinda D(1992), Rock Art of Sri Lanka, in: Rock Art in the Old World, edited by Michel Lorblanchet, New Delhi,337-348. Nasim Khan, Mohammad (1994), Rock Carvings & Inscriptions at Helor Das. Antiquities of Northern Pakistan: Reports and Studies, Collaboration with Ditte Konig, volume 3, 1995,201-211. Odak,Osaga(1992), "Kenya Rock Art Studies and the Need for a Discipline", in: Rock Art in the Old World, edited by Michel Lorblanchet, New Delhi,33-48. Schmidt, Bruno( 2001), Messages from the Past The Rock Art of Eastern and Southern Africa ,Stone Watch. Sharma, Savita( 2004), Symbols in Indian Art: An Overview, in: Indian Art and Aesthetics: Endeavours in Interpretation, Maruti Nandan Tiwari and Kamal Giri, Published by Aryan Books international, New Delhi, 89-97. Spalding, Alex(1998), Inuktitut: A multi-dialectal outline dictionary (with an Aivilingmiutaq base), Publisher: Nunavut Arctic College, Canada. Vahdati, A. A( 2011), Preliminary Report on a newly discovered Petroglyphic Complex near Jorbat, the Plain of Jajarm, Northeastern Iran, Paléorient, vol. 37, n°2,177-187. Wakankar, Vishnu S( 1992), Rock Painting in India, in: Rock Art in the Old World, edited by Michel Lorblanchet, New Delhi, 319-336. Winter,Irene J (1980), A Decorated Breastplate from Hasanlu Iran, Published by The University Museum University of Pennsylvania,USA. Шер, Я. А (1980), Петроглифы Средней и Центральной Азии, Москва.