مطالعه تطبیقی نقش‌مایه موجود ترکیبی زن- پرنده در هنر ایران عصر سلجوقی با هنر تمدن‌های بین‌النهرین، یونان، هند و آسیای جنوب‌شرقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه تهران

2 گروه مجسمه سازی و نقاشی. دانشکده هنرهای تجسمی. پردیس هنرهای زیبا. دانشگاه تهران

چکیده

نقش­مایه موجود ترکیبی زن-پرنده به‌عنوان مخلوقی افسانه ­ای در طیف وسیعی از آثار هنری دوران اسلامی قابل‌ مشاهده است. در دوران سلجوقی، این نقش ­مایه علاوه بر نقش بستن روی سطوح گوناگون به‌صورت دوبعدی، در آثار برنزی و سفالین پیکرگون نیز به نمایش درآمده است. زن-پرنده اغلب به‌صورت تک و گاه به‌صورت جفت به تصویر کشیده شده و در برخی متون از آن­ها به‌عنوان حامیانی فرا انسانی یا دربردارنده‌ نیروهای خوش‌یمنی یاد شده است. با توجه به این­که در بسیاری از پژوهش ­های معاصر در داخل و خارج از ایران، از این نقش با عنوان هارپی یاد شده، پرسش اصلی بدین شرح است که چه نسبتی میان مفهوم نقش زن-پرنده در دوران سلجوقی و نمونه های مشابه آن در تمدن ­های بین‌النهرین، یونان، هند و آسیای جنوب­‌شرقی وجود دارد. در این راستا پژوهش با تکیه بر منابع مکتوب و با روشی توصیفی- تحلیلی به تجزیه‌وتحلیل کیفی داده‌ها می ­پردازد. چهارچوب نظری مقاله با اتکا بر تئوری بینامتنیت شکل گرفته و هدف اصلی آن تبیین نسبت میان مفهوم نقش­مایه زن-پرنده سلجوقی با پیش‌متن­های موجود است. نتایج نشان می ­دهد که مفاهیم نهفته در این نقش‌مایه، برآمده از پیش ­متن­­ های بین ­النهرینی و هندی بوده و کمتر با نمونه ­های مشابه یونانی ارتباط دارد؛ بنابراین استفاده از عنوان هارپی برای زن-پرنده سلجوقی، اشتباه به نظر می­رسد.

کلیدواژه‌ها


اتینگهاوزن، ریچارد و آژند، یعقوب (1376)، هنر ایران در دوره سلجوقی، کیهان فرهنگی، 139،صص 56-50.
اسمیت، ژوئل (1387)، فرهنگ اساطیر یونان و روم، ترجمه شهلا برادران خسروشاهی، چاپ دوم، تهران: روزبهان، فرهنگ معاصر.
ایونس، ورونیکا (1381)، اساطیر هند، ترجمه محمدحسین باجلان فرخی، چاپ دوم، تهران: اساطیر.
آذرپی، گیتی و دیگران؛ (1397)، نقاشی سغدی: حماسه تصویری در هنر، چاپ اول، تهران: سوره مهر. پوپ، آرتر اپم و اکرمن، فیلیس (1387)، سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، جلد دوم: دوره ساسانی، ترجمه نجف دربابندری و دیگران، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
چیت‌ساز، محمدرضا (1379)، تاریخ پوشاک ایرانیان (از ابتدای اسلام تا حمله مغول)، چاپ اول، تهران: سمت.-
حسینی، سید هاشم (1391)، نقوش موجودات ترکیبی در هنر سفالگری دوران اسلامی ایران، هنرهای زیبا،دوره 17شماره 4، صص54-45.
رحمانی، نجیبه و محمودی، فتانه (1396)، بررسی سیر تحول نقش هارپی در هنر ایران (از دوران پیش‌ازتاریخ تا دوران معاصر)، هنرهای زیبا،دوره 22شماره 1،صص 67-53.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1341)، دیوان، تصحیح مدرس رضوی، تهران: ابن سینا. عابددوست، حسین و کاظم پور، زیبا (1388)، تداوم حیات اسفنکس‌ها و هارپی‌های باستانی در هنر دوره اسلامی، فصلنامه نگره، دوره 13،شماره4،صص 91-81.
گیرشمن، رومن (1350)، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمه بهرام فره‌وشی، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. مجیدزاده، یوسف (1380)، تاریخ و تمدن بین‌النهرین(جلد سوم: هنر و معماری)، چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.- ملکی، مهدیه (1389)، بررسی تطبیقی اسطوره‌های ایران و هند در عهد باستان، فصلنامه نقش‌مایه، 3(6) ،صص 68-59.
نامور مطلق، بهمن (1394)، درآمدی بر بینامتنیت (نظریه‌ها و کاربردها)، چاپ دوم، تهران: سخن.- هال، جیمز (1380)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، چاپ اول، تهران: فرهنگ معاصر.
Baer, E. (1965) Sphinxes and Harpies in Medieval Islamic Art: An Iconographical Study.
Jerusalem: Israel Oriental Society. Canby, Sh. R.; Beyazit, D.; Rugiadi, M. & Peacock, A. C. S. (2016) Court and Cosmos: The Great Age of the Seljuqs.
New York: Metropolitan Museum of Art. Krishna Murthy, k. (1984).
Mythical Animals in Indian Art. New Delhi: Abhinav.
Rogers, J.M. (2010) The arts of Islam : masterpieces from the Khalili collection. London : Thames & Hudson.
Draycott, C. (2008) Bird-Woman on the Harpy Monument from Xanthos, Lycia: Sirens or Harpies? in Essays in classical archaeology for Eleni Vassiliou 1977-2007. Oxford: Archaeopress, pp. 145-153. URL 1: www.harvardartmuseums.org/art/165473 (access date: 2019/11/20). URL 2: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/451390 (access date: 2019/08/24). URL 3: https://archnet.org/sites/4018/media_contents/9105 (access date: 2019/10/02) URL 4: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100028004317.0x000001? utm_source (access date: 2019/12/20). URL 5: https://iiif.bodleian.ox.ac.uk/iiif/viewer/aa779ca1-ae98-47cd-8c85-9568bec91e68 (access date: 2019/12/27). URL 6: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100023586788.0x000001?utm_ source (access date: 2019/12/03). URL 7: https://www.harvardartmuseums.org/art/216288(access date: 2019/07/04). URL 8 https://www.khanacademy.org/humanities/ancient-art-civilizations/ancient-near-east1/babylonian/a/the-queen-of-the-night-relief(access date: 2019/09/12). URL 9: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/257513(access date: 2019/12/06). URL 10: https://www.britishmuseum.org/collection/object/G_1848-1020-1 (access date: 2020/02/20). URL 11: http://www.chinabuddhismencyclopedia.com/en/index.php?title=Kinnara (access date: 2019/12/28). URL 12: https://www.ancient.eu/Garuda/ (access date: 2020/01/27