پوشش زنان در دو نسخه قاجاری فرهاد و شیرین صنیع‌الملک و شاهنامه عمادالکتاب از منظر افسانه چشم معصوم ارنست گامبریج

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه هنر تهران

چکیده

دورة اول نقاشی عصر قاجار با حکومت فتحعلی­شاه و پیکرنگاری­درباری شناخته می­شود. دورة دوم با سلطنت ناصرالدین­شاه نضج گرفته و با رواج طبیعت­گرایی تا انتهای این سلسله، ادامة حیات می­دهد. عموم هنرهای هر زمان به خصایص رایج در عصر خود وفاداری نشان می­دهند، اما برخی از تصاویرِ نسخ خطی نیمة دوم قاجار، وام­دار پیکرنگاری­درباری در دورة اول هستند و این مسئله در تجسّم پوشش زنانه نمود بارزی دارد. ازسویی ارنست گامبریچ، باور دارد هر هنرمند از هم­سلکانش بیشتر از واقعیّت تأثیر می­پذیرد، امری که وی به افسانه بودن معصومیت چشم تعبیر می­کند و آن را مقابل اصالت بالفطرة ذهن قرار
می­دهد. نظر به چنین دیالکتیکی، پرسش این است: از منظر افسانه چشم معصوم ارنست گامبریچ، تفاوت سبکی پوشش زنانه در تصاویر دو نسخة متأخّر قاجاری یعنی فرهاد و شیرین صنیع­الملک (عهد ناصری) و شاهنامه عمادالکتاب (عهد مظفری) چه چیزی را نشان می­دهد؟ نتیجه به شیوة تطبیقی تحلیلی و با تدقیق در چهار نگاره، گواه آن است پوشش زنان در نسخة فرهاد و شیرین صنیع­الملک به­خصایص دورة دوم و بروز آن در اجتماع ارجاع می­دهد درمقابل، به­عکس بردار تاریخی، صور زنانه در شاهنامه عمادالکتاب درمقایسه با پیکرنگاری­درباری ارزش­های واقعی­اش را بازگو ­می­کند. این امر نشانگر آن است برخلاف آموزش­های صنیع­الملک که متأثّر از طبیعت­گرایی غربی بود، نقاش ناشناس عمادالکتاب، از سلف نگارگران سنتی بوده است.

کلیدواژه‌ها


آرنهایم، رودلف. (1392). هنر و ادراک بصری: روان‌شناسی چشم خلاق. ترجمه مجید اخگر. چ 5. سمت. تهران.
انجمن بین‌المللی زنان در ایران. (1352). نگار زن.
انجمن بین‌المللی زنان در ایران. تهران.
پاکباز، رویین. (1383). دایره‌المعارف هنر. چ 4. فرهنگ معاصر. تهران.
پن‌روز، سر رولند. (1389). «در ستایش ایهام». ایهام در طبیعت و هنر. گردآوری ریچارد لنگتن گریگوری و ارنست گامبریچ. ترجمه پرتو اشراق. ناهید. تهران.صص 421- 369.
تاونزند، دبنی. (1393). فرهنگنامه تاریخی زیبایی‌شناختی. ترجمه فریبرز مجیدی. فرهنگستان هنر. تهران.
ذکاء، یحیی. (1336). لباس زنان ایران. اداره کل هنرهای زیبای کشور. تهران. --------- (1382). زندگی و آثار استاد صنیع‌الملک. ویرایش سیروس پرهام. مرکز نشر دانشگاهی. تهران.
رجبی، اشرف. (1384). «تاریخچه تحول پوشاک بانوان ایرانی در عصر قاجار». آموزش تاریخ. زمستان. شماره 2،صص 44- 39.
رضایی، عبدالعظیم. (1394). گنجینه تاریخ ایران: صفویان افشاریه زندیه و قاجار. ج 12. چ 2. آسیم و پیکان. تهران.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1384). روزگاران: تاریخ ایران ازآغاز تا سقوط سلطنت پهلوی. چ 7. سخن. تهران. شهشهانی، سهیلا. (1396). پوشاک دوره قاجار. میردشتی. تهران.
غیبی، مهرآسا. (1385). هشت هزارسال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. هیرمند. تهران. فالک، اس.جی. (1393). شمایل‌نگاران قاجار. ترجمه علیرضا بهارلو. پیکره. تهران.
فردوسی. ابوالقاسم. (1277). شاهنامه عمادالکتاب. کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان. تهران. --------------- (1387). شاهنامه فردوسی (براساس چاپ مسکو). ج 1. هرمس. تهران.
کاظمی، خدیجه. (1388). آرایش و پوشش زنان از عهد مغول تا پایان دوره قاجار. اندیشه زرین. تهران. کردنوغانی، مهدی. (1395). «دیوهای واقعی هگل یا دیوهای خیالی گامبریچ». کیمیای هنر. تابستان. شماره 19،صص 41-23.
گامبریچ، ارنست. (1387). تاریخ هنر. ترجمه علی رامین. چ 5. نی. تهران.
------------- (1389). «ایهام و هنر». ایهام در طبیعت و هنر. گردآوری ریچارد لنگتن گریگوری و ارنست گامبریچ. ترجمه پرتو اشراق. ناهید. تهران.صص 378- 287.
------------- (1393). هنر و وهم: پژوهشی در روان‌شناسی بازنمایی تصویری. ترجمه امیرحسن ندایی. افراز. تهران.
------------ (1395). سایه‌ها. ترجمه سهند سلطان‌دوست. یزدا. تهران.
مافی‌تبار، آمنه و کاتب، فاطمه. (1397). «بازیابی طرح و نقش پارچه‌های عصر فتحعلی‌شاه با استفاده از پیکرنگاری درباری». پژوهش هنر. بهار و تابستان. شماره 15،صص 106- 87.
متین، پیمان. (1383). پوشاک ایرانیان. دفتر پژوهشهای فرهنگی. تهران. مونسی سرخه، مریم (1396). پوشاک ایرانیان در عصر قاجار. مرکب سپید. تهران.
نفیسی، علی‌اکبر. (1343). فرهنگ نفیسی. ج 1. کتاب‌فروشی خیام. تهران. نقیب‌الممالک، محمدعلی. (1378). امیر ارسلان. الست فردا. تهران.
وحشی بافقی. (بی‌تا). فرهاد و شیرین. کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان. تهران.
---------- (1393). فرهاد و شیرین. به کوشش فرهاد یزدی. فرهنگ دانشجو. تهران.
هرست هاوس، رزالین. (1388). بازنمایی و صدق. ترجمه امیر نصری. چ 2. فرهنگستان هنر. تهران.
Bryson, Norman. (1985). Vision and Painting. Yale University. London. Gombrich, E.H. (1960). Art & Illusion: A Study in the Psychology of Pictorial Representation. Phaidon. London.
-------------------- (1979). The Sense of Order: A Study in the Psychology of Decorative Art. Phaidon. London.
-------------------- (1982). The Image and The eye: Further Studies in the Psychology of Pictorial Representation .Phaidon. London.
Mitrovic, Branco. (2013). “Visuality after Gombrich: the Innocence of the Eye and Modern Research in the Philosophy and Psychology of Perception”. Zeitschrift fur Kunstgeschichte. Vol. 76. No. 1: 71- 90.
Nyíri, Kristóf. (2009). “Gombrich on Image and Time”. Art Historiography. Dec. No. 1: 1-13.