شمایل‌نگاری مذهبی قاجار در سایة تأثیرات فرهنگ غرب (نمونة مطالعاتی: قاب آینة زیرلاکی، اثر محمداسماعیل نقاش‌باشی اصفهانی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی گروه هنر، دانشکدة علوم انسانی و هنر، دانشگاه حضرت معصومه، قم، ایران.

2 دکتری هنر اسلامی، گروه هنرهای اسلامی (نگارگری،) دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

اقتباس از دستاوردهای تمدن غرب، از ویژگی‌های بارز هنر قاجار است که تقریبا در همة عرصه‌های هنری نمود دارد. دامنة نفوذ هنر و فرهنگ غرب گاه به حدی بوده که حتی بر نحوة خلق آثار مذهبی و عامیانه در رسانه‌های گوناگون، علی‌الخصوص آثار لاکی، تأثیر گذاشته و آرایه‌ها و ساختارهایی از این فضای غیربومی را در مضامین آشنای بومی تلفیق کرده است. در عصر قاجار هنر لاکی‌کاری با تحول بی‌سابقه‌ای نسبت به گذشته روبرو شد و مضامین مختلفی در آن رواج پیدا کرد که شمایل‌نگاری مذهبی نمونه‌ای از این دست بود. قاب‌آینة زیرلاکیِ محفوظ در موزة بِرن سوئیس، با موضوع مذهبیِ شمایل حضرت علی‌ع و حسنین‌ع، اثر محمد اسماعیل نقاش‌باشی اصفهانی که در سال 1288هـ.ق. خلق شده، مصداقی است از مواجهه با پدیدة فرنگی‌سازی و بازنمود و پیاده‌سازی آن در یک چارچوب مرسوم سنّتی. این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی و با هدف بازخوانی و تحلیل عناصر هنری غرب در یک قاب‌آینة قاجاری مذهبی، در سه سطح انجام گرفته که عبارتند از ساختار بصری، درون‌مایه و محتوا، و تأثیرات بومی و غیربومی. نتایج مطالعة حاضر حاصل نشان از حضور چند مؤلفة غیربومیِ اقتباس‌شده از غرب دارد که مهم‌ترین آنها شامل ساختار ماندورلا، محجَر و آرایه‌های وام‌گرفته از سبک روکوکو است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آژند، یعقوب (1391)، میرزاعلی‌قلی خویی، از مجموعة «گلستان هنر» (1)، تهران، نشر پیکره.
 آژند، یعقوب (1396)، محمدباقر، از مجموعة «گلستان هنر» (22)، تهران، نشر پیکره.
 آغداشلو، آیدین (1376)، آقا لطفعلی صورتگر شیرازی، گردآوری و تصویر: جاسم غضبانپور، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور. احسانی، محمدتقی (1368) ، جلدها و قلمدان‌های ایرانی، ج1، تهران، امیرکبیر.
 اختیار، مریم (1377)، «پرده‌گشای نقاشی زیرلاکی: محمد اسماعیل اصفهانی»، دوازده رخ (یادنگاری دوازده نقاش نادره‌کار ایران)، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران، مولی.
 ادیب برومند، عبدالعلی (1366)، هنر قلمدان، تهران، وحید.
 اسکارچیا، جیان روبرتو (1376)، هنر صفوی، زند و قاجار، ج10 از «تاریخ هنر ایران»، ترجمة یعقوب آژند، تهران، نشر مولی.
 افشاری، مهران و مهدی مداینی (1388)، چهارده رساله در باب فتوت و اصناف، چاپ سوم، تهران، چشمه.
 امانت، عباس (1385)، قبلة عالم (ناصرالدین‌شاه قاجار و پادشاهی ایران)، ترجمة حسن کامشاد، چاپ سوم، تهران، نشر کارنامه.
پاکباز، روئین (1395)، «هنر ایرانی در نگاهی دیگر». در جست‌وجوی زمان نو (درآمدی بر تاریخ انتقادی هنر معاصر ایران)، گردآوری ایمان افسریان، تهران، حرفة هنرمند.
 پانوفسکی، اروین (1396)، معنا در هنرهای تجسمی،. ترجمة ندا اخوان اقدم. تهران، چشمه.
 حمزئیان، حمید و همکاران (1395)، «بررسی تطبیقی کاربرد آینه در آثار عین‌القضات همدانی و مولوی»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، ش43، صص 43-84.
رابی، جولیان (1386)، کارهای لاکی، ج8 (مجموعة هنر اسلامی)، ترجمة سودابه رفیعی سخایی، گردآوری ناصر خلیلی، تهران، کارنگ.  رابینسون، ب. و. (1391)، «نقاشی ایرانی در دوره‌های زند و قاجار»، تاریخ ایران کمبریج (از نادرشاه تا زندیه)، ج7، ویراستار: پیتر اوری، گاوین هامبلی و چارلز ملویل، ترجمة دکتر تیمور قادری و محسن جاوری، چاپ سوم، تهران، نشر مهتاب.
 رابینسون، ب. و. (1379)، «نقاشی ایرانی در دورة قاجار»، اوج‌های درخشان هنر ایران، زیر نظر ریچارد اتینگهاوزن و احسان یارشاطر، ترجمة هرمز عبداللهی و رویین پاکباز، تهران، انتشارات آگاه.
 شمیسا، سیروس (1377)، فرهنگ اشارات ادبیات فارسی، ج2، تهران، فردوس.
 کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی (1363)،. احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، ج1، تهران، مستوفی.  کلارک، مایکل (1389)، فرهنگ فشردة اصطلاحات هنر،. ترجمة الهام‌السادات رضایی، تهران، برگ‌نگار.
ناصربخت، محمدحسین (1377).، «پرده‌های درویشی: هنر پرده‌خوانی و نقاشی پرده‌های درویشی»، فصلنامة هنر، ش.35، صص 101-114.  نصری، امیر (1393)، «خوانش تصویر از دیدگاه اروین پانوفسکی»، تفسیر اثر هنری، به کوشش امیر نصری، تهران، فرهنگستان هنر، پژوهشکدة هنر، صص 9-36.
هولتسر، ارنست (1355)، ایران در یکصد و سیزده سال پیش، ترجمة محمد عاصمی، تهران، وزارت فرهنگ و هنر (مرکز مردم‌شناسی ایران).  یاحقی، محمدجعفر (1375)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران، سروش.
 پولاک، ادوارد (1368)، سفرنامة پولاک: ایران و ایرانیان، ترجمة کیکاووس جهانداری، چاپ دوم، تهران، خوارزمی.
 Diba, S. Layla & Maryam Ekhtiar (1998), Royal Persian Paintings: The Qajar Epoch 1785-1925, London and New York, I. B. Tauris.
 L’empire des Roses: Chefs-D’Oeuvre de L’Art Persan du 19e Siecle (Beaux Arts) (French Edition) Hardcover, April 12, 2018.  Modares, Mahshid (2012), “Art Patronage of the Nineteenth Century Iran” (http://www.tavoosonline.com/Articles/ArticleDetailEn.aspx?src=151&Page=1; Retrieved: May 8th, 2017).
 Robinson, B. W. (1967), “A Lacquer Mirror-Case of 1854”, Iran. vol. 5, pp.1-6. - Robinson, B. W. (1993), Studies in Persian Art, vol. 1, London, Pindar Press.