در این مقاله به بررسی سفال نقش افزوده قلعه کوه قاین، یکی از قلاع معروف اسماعیلیان همزمان با قرون میانی اسلامی در منطقة خراسان جنوبی (قهستان) پرداخته میشود، این قلعه در 5/2 کیلومتری جنوب شرق قاین و در مسیر جاده خراسان به سیستان قرار گرفته است. در بررسی نقوش سفالینههای قلعهکوه قاین، این سوالات مطرح است: 1- مهمترین دلیل منتسب کردن سفال با نقش افزوده قلعه کوه قاین به قرون میانی اسلامی (خصوصاً دورههای سلجوقی و خوارزمشاهی) چیست؟ 2- ویژگیهای منحصر به فرد نقوش افزودة سفال استامپی قلعه کوه قاین چیست و میتوان طبقهبندی خاصی برای این نقوش در نظر گرفت؟ این مقاله سعی دارد با هدف شناسایی و طبقهبندی نقش افزودههای استامپی سفالهای قلعه کوه قاین، به روش توصیفی- تحلیلی با رویکرد تطبیقی و براساس مشاهدات عینی و بررسی نمونههای به دست آمده طی آواربرداری قلعه کوه قاین طی سالهای 1385 تا 1388 (حدود 3000 قطعه) به این پرسش، پاسخ منطقی دهد. نتایج به دست آمده، تنوع بسیار گسترده در نقش مایهها، ابعاد و نحوه قرارگیری نقش افزودهها را در سفالینههای قلعهکوه قاین نشان میدهد که از جمله میتوان به طرحهای انسانی از نوع ترکیبی، جانوری، گیاهی و سایر پدیدهها شامل خورشید، ستاره، چلیپا و نقوش هندسی اشاره کرد.
آزادبخت، مجید؛ طاووسی، محمود (1391)، "استمرار نقشمایه‌های ظروف سیمین دورة ساسانی بر نقوش سفالینههای دوره سامانی نیشابور،" مجلة نگره، شماره 22، صص 57 – 71.
- آژند، یعقوب (1389)، نگارگری ایران (پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران)، ج 1، چاپ اول، انتشارات سمت، تهران.
- ابن اثیر، عزالدین علی (1371)، تاریخ بزرگ اسلام و ایران، مؤسسه مطبوعات علمى، تهران.
- اسفندیاری، آپه‌نا (1388)، چلیپا – رمز انسان کامل، مجلة پژوهش فرهنگ و هنر، دورة 1، شماره 1، صص 19-5.
- امیرانی‌پور، محجوبه (1395)، بررسی باستان‌شناختی سفال دوران اسلامی نرماشیر با تکیه بر شهر قدیم نرماشیر (چغوک‌آباد)، رساله کارشناسی ارشد باستانشناسی، دانشگاه جیرفت، (منتشر نشده).
- امیرحاجیلو، سعید؛ سقایی، سارا (1397)، "گسترش و تنوع گونه‌های سفال دوران اسلامی در سکونت‌های دشت نرماشیر کرمان،" مجلة پژوهش‌های باستانشناسی ایران، شماره 19، دورة هشتم، صص 206 – 227.
- بختورتاش، نصرت‌الله (1380)، نشان رازآمیز گردونه خورشید یا گردونه مهر، چاپ سوم، موسسه انتشاراتی فرهنگی فروهر، تهران. - بخشی، مهدی (1394)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی منطق قاین از حملة مغول تا روی کار آمدن قاجار، پایان نامه کارشناسی ارشد تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، (منتشر نشده).
- بروس نیتفورد، میراندا (1388)، فرهنگ مصور نمادها و نشان‌ها در جهان، ترجمه ابوالقاسم دادور و زهرا تاران، انتشارات دانشگاه الزهرا (س)، تهران.
- پور عبدالله، حبیب الله (1389)، حکمت‌های پنهان در معماری ایران، چاپ اول، انتشارات کلهر، تهران.
- توحیدی، فائق (1387)، فن و هنر سفالگری، انتشارات سمت، تهران.
- جوزجانی منهاج سراج، عثمان ابن محمد (1343)، طبقات ناصری، ج 2، به تصحیح عبدالحی حبیبی، چاپ دوم، انتشارات انجمن تاریخ افغانستان.
- جوینى، علاءالدین عطاملک بن بهاءالدین محمد بن محمد (1387)، تاریخ جهانگشاى جوینی، ج 3، مصحح محمد بن عبدالوهاب قزوینى، انتشارات هرمس، تهران.
- چمن آرا، هادی؛ فرجامی، محمد (1390)، "بررسی گونه‌های سفالی دورة سلجوقی نمونة موردی: قلعه کوه قاین،" مجموعه مقالات همایش ملی هنر اسلامی، دانشکده هنر دانشگاه بیرجند.
- چوبک، حمیده (1391)، سفالینههای دوران اسلامی شهر کهن جیرفت، مجلة مطالعات باستانشناسی، دورة 4، شماره 1، صص 112-83.
- حسینی، سیدهاشم (1391)، "نقوش موجودات ترکیبی در هنر سفالگری دوران اسلامی،" نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، دورة 17، شماره 4، صص 45 – 54.
- حمزه، حمزه و انوری مقدم، امیر(1394)، سفره آردی، نماد زیبایی و اصالت در ستبافته های داری اصیل خراسان جنوبی(مطالعه موردی: سفره آردی قاین)، همایش ملی فرش دستباف خراسان جنوبی، دانشگاه بیرجند.
- خدادوست، جواد (1393)، بررسی باستان‌شناختی محوطه مالین باخرز، پایان‌نامه کارشناسی ارشد باستانشناسی، دانشگاه مازندران، (منتشر نشده).
- خدادوست، جواد؛ موسوی حاجی، سیدرسول؛ تقوی، عابد؛ پور علی یاری گوکی، شهین (1396)، "بررسی و مطالعة تحلیلی سفالینههای محوطه مالین؛ شهرستان باخرز (خراسان رضوی)،" مجلة پژوهش‌های باستان شناسی ایران، شماره 13، دورة هفتم، صص 172-157.
دادور، ابوالقاسم (1393)، "نقوش و نمادهای گیاهی و حیوانی در سفالینههای دوران اسلامی ایران،" نشریه نگارینه هنر اسلامی، دورة 1، شماره 4، صص 18 – 4.
- راجرز، ام (1374)، سفالگری: هنرهای ایران، ترجمه پرویز مرزبان، چاپ اول، انتشارات فرزان روز، تهران.
- رایس، تالبوت (1375)، هنر اسلامی، ترجمه ماه ملک بهار، چاپ اول، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
- رفیعی، لیلا (1378)، سفال ایران؛ از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر، انتشارات یساولی، تهران.
- چنگیز، سحر؛ رضالو، رضا (1390)، "ارزیابی نمادین نقوش جانوری سفال نیشابور (قرون سوم و چهارم هجری قمری)،" نشریه هنرهای زیبا هنرهای تجسمی، دوره 22، شماره 47، صص 44 – 33.
- سامی، علی (1389)، تمدن ساسانی، ج 1 و 2، چاپ دوم، انتشارات سمت، تهران.
- سایکس، سرپرسی (1336)، سفرنامه سرپرسی سایکس یا ده هزار میل در ایران، ترجمه حسین سعادت نوری، چاپ اول، انتشارات کتابخانه ابن سینا، تهران.
- سرفراز، علی‌اکبر؛ آورزمانی، فریدون (1384)، سکه‌های ایران از آغاز تا دوران زندیه، چاپ چهارم، انتشارات سمت، تهران.
- سرفراز، علی‌اکبر؛ فیروزمندی، بهمن (1386)، باستانشناسی و هنر دوران تاریخی ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی، چاپ دوم، انتشارات مارلیک، تهران.
- سلطانی، سعید (1387)، جستاری در بازشناسی قلاع قهستان با تأکید بر طراحی حفاظت و ساماندهی قلعه کوه قاین، چاپ اول، انتشارت قهستان، بیرجند.
- سمسار، محمد حسن (1367) مدخل ایران، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 10، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، انتشارات مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران.
- شاه بیکی، مرتضی (1395)، تاثیر مولفه های فرهنگی بر نقوش فرش قائنات (مطالعه موردی قالی و قالیچه‌های قائنات)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته صنایع دستی دانشکده هنرهای کاربردی دانشگاه هنر، (منتشر نشده).
- شوالیه، ژان و گربران، آلن (1384)، فرهنگ نمادها (هفت جلدی)، ترجمه سودابه فضائلی، ج 1، انتشارات جیحون، تهران.
- صفا، ذبیح الله (1343)، ورقه و گلشاه عیوقی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
- غروی، مهدی (1352)، "قدیم‌ترین شاهنامه مصور جهان (شاهنامه فیروز پشتونجی دستور بالسارا معروف به شاهنامه موسسه کاما بمبئی)،" نشریه هنر و مردم، شماره 135، صص 41 تا 44.
- فتحی، لیدا و فربود، فریناز (1388)، "سیر تحول نقوش پرنده و موجودات اساطیری بالدار در منسوجات آل بویه و سلجوقی،" مجلة نگره، شماره 12، صص 52 –41.
- فرجامی، محمد (1387)، توسعة فرهنگ اسماعیلی در قهستان همزمان با حملة مغول، "مجلة مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان،" شماره 7، صص 40- 27.
- فرجامی، محمد (۱۳۸۹)، قلعه کوه قاین، "مجلة مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان،" شماره 17 و 18، صص ۱۲۴- ۹۷.
- فرجامی، محمد، محمودی‌نسب، علی‌اصغر (1396)، فصل پنجم کاوش باستان‌شناختی محوطه کهنک سربیشه- خراسان جنوبی، بیرجند: آرشیو اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی، (منتشر نشده).
- فریه، ر، دبلیو (1374)، هنرهای ایران، ترجمه پرویز مرزبان، چاپ اول، انتشارات فرزان روز، تهران.
- قائم، گیسو (1388)، "پیام چلیپا بر سفالینههای ایران،" مجلة صفه، دورة 19، شماره 45، صص 46-31.
- قائینی، فرزانه (1383)، سفالینههای جرجان موزه آبگینه و سفالینههای ایران، چاپ اول، انتشارات سازمان میراث فرهنگی، تهران.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله (1389)، سفال و سفالگری در ایران از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر، چاپ چهارم، انتشارات ققنوس، تهران.
- کریستین سن، آرتور (1387)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، چاپ دوم، انتشارات نگاه، تهران.
- کریمی، فاطمه؛ کیانی، محمد یوسف (1364)، هنر سفالگری دورة اسلامی، چاپ اول، انتشارات مرکز باستانشناسی ایران، تهران. - کمال هاشمی، رضا (1390)، مطالعه سفالهای دوران اسلامی مکشوفه از شهر بلقیس، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته باستانشناسی گرایش اسلامی، دانشکده علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان، (منتشر نشده).
- کمال هاشمی، رضا؛ موسوی حاجی، سیدرسول و پرکان، فاطمه (1392)، "مطالعه سفال های دوران اسلامی مکشوفه از شهر بلقیس،" اولین همایش ملی باستانشناسی ایران، بیرجند.
-کوچکزائی، علیرضا (1392)، "بررسی تطبیقی نقوش چرم‌های قلعه کوه قاین با نقش مایه‌های سامانی، سلجوقی، ایلخانی و گلیم‌های امروزین قاین،" فصلنامه مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، شماره 25، صص 110 – 77.
- کیان‌مهر، قباد؛ سلمانی، علی؛ ناصحی، ابوذر؛ پور وقار، بشیر (1396)، "بررسی تحلیلی نقش مایة شیر در آثار سفالی سده‌های پنجم تا هشتم هـ،ق،" مجلة پژوهش‌های باستانشناسی ایران، دورة 7، شماره 13، صص 224-207.
- کیانی، محمدیوسف (1379)، پیشینة سفال و سفالگری در ایران، چاپ اول، انتشارات نسیم دانش، تهران.
- گروبه، ارنست جی (1384)، سفال اسلامی، چاپ اول، نشر کارنگ، تهران.
- گری، بازل (1354)، نگاهی به نگارگری در ایران، ترجمه فیروز شیروانلو، چاپ اول، انتشارات توس، تهران.
- مبلیان، الهه (1389)، سیری در نقشمایه‌های سنتی عصر سلجوقی ایران بر اساس گزیده‌ای از آثار فلزی و سفالی این دوره، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته هنراسلامی گرایش چوب، دانشکده هنر ادیان و تمدن‌ها، گروه هنر اسلامی، دانشگاه هنر اصفهان، (منتشر نشده).
- نجفی، علیرضا؛ نیک گفتار، احمد و وظیفه شناس، حامد (1394)، سیری بر جلوه‌های هنر و معماری شهر تاریخی بلقیس اسفراین، انتشارات شکوفه سیب، اسفراین.
- ویلسن آلن، جیمز (1387)، سفالگری اسلامی از آغاز دوران ایلخانی در موزه آشمولین آکسفورد، ترجمه مهناز شایسته‌فر، چاپ اول، انتشارات موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران.
- ویلی، پیتر (1386)، آشیانه عقاب (قلعه‌های اسماعیلیه در ایران و سوریه)، ترجمه فریدون بدره‌ای، نشر فرزان روز، تهران.
- هال، جیمز (1380)، فرهنگ نگاره‌ای و نمادها در هنر شرق و غرب، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران.
- همدانی، رشیدالدین فضل الله (1387)، جامع التواریخ، تصحیح محمد روشن، چاپ اول، انتشارات میراث مکتوب با همکاری موسسه مطالعات اسماعیلی، تهران.
- یوسف‌وند، یونس؛ غفارپور، لیلا؛ میری، فرشاد (1394)، "بررسی و تحلیل نقوش سفال قالب‌زده محوطة اسلامی شادیاخ نیشابور،" مجله مطالعات هنر بومی، شمارة چهارم، صص 78-59.
- ییت، چارلز ادوارد (1365) سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه قدرت الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری، انتشارات یزدان، تهران. - Curatola, Giovanni (2006)، Persian Ceramics From the 9Th to the 14Th century، Milan: Publisher Skira.
- Curtis, John & Simpson, St John (2010)، The World of Achaemenid Persia History, Art and Society in Iran and the Ancient near East، Publisher I،B،Tauris & Co Ltd, London; New York.
- Daiber, Verena (2011)، Inventarkartel Der Iranisch - Islamischen Keramik Aus Dem Nachlass Luschey، Universitats Museum Islamische Kunst University Museum Islamic Art Bamberg, Germany.
- Ettinghausen, Richard (1970)، "The Flowering of Seljuq Art،" Metropolitan Museum Journal، Vol 3: pp، 113-131.
- Fehervari, Geza (2000)، Ceramics of the Islamic world: in the Tareq Rajab Museum، Publisher I،B، Tauris، London.
- Gunter, Ann C، Jett, Paul (1992)، Ancient Iranian Metalwork in the Arthur M، Sackler Gallery and the Freer Gallery of Art، Publisher: Arthur M، Sackler Gallery, Smithsonian Institution.
- Jenkins, Marilyn (1992)، “Early Medieval Islamic Pottery: The Eleventh Century Reconsidered،” Muqarnas، Vol، 9، pp، 56-66.
- Rante, Rocco (2015)، Greater Khorasan: History, Geography, Archaeology and Material Culture (Studies in the History and Culture)، Vol 29، Publisher De Gruyter، Berlin.
- Roach, K، J، (2008)، The Elamite Cylinder Seal Corpus, c،3500 – 1000 BC، Volume II، Thesis Ph،d of Philosophy, (Near Eastern) Archaeology، The University of Sydney.
- Watson, Oliver (2004)، Ceramics from Islamic lands، Thames & Hudson، New York.
- Wilkinson, Charles K (1961), “The Glazed Pottery of Nishapur and Samarkand،” The Metropolitan Museum of Art Bulletin، New Series، Vol 20، No، 3، pp، 102-115.
- Wilkinson, Charles K (2012)، Nishapur: Pottery of the Early Islamic Period، Publisher Metropolitan Museum of Ar.
)