تألیف و تفرُّد در نقاشی مکتب اصفهان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه هنرهای تجسمی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد، یزد، ایران

چکیده

در این مقاله از رویکردی جامعه‌شناختی و با تمرکز بر مناسباتِ تولیدیِ هنر به مسئلة امکانِ پیدایش نقاش در مقام «مؤلف» در نگارگری مکتب اصفهان پرداخته‌شده ‌است. با اتخاذ روش توصیفی-تحلیلی، ازیک‌سو اسنادِ تاریخیِ شیوة تولید نقاشی در آن دوران و از سوی دیگر مضامین و فرم آثار نگارگران صاحب ‌سبک آن مکتب موردبررسی قرارگرفت. مطابق شواهد تاریخی در کتابخانه‌های درباری این دوران همچنان مزد به شکلی بی‌واسطه در ازای مدتِ خدمت به نیرویِ کار نقاشِ ماهر تعلق‌می‌گرفت. بنابراین در این زمینه «تألیف» بیش از آفرینش خلاقانه به معنای تجمیع و تکمیل بود. از میانه‌های عهد صفوی با افزایش حامیان و کاهش انحصار در تولید نقاشی و شکل‌گیری وساطتی محدود میان «عرضه» و «تقاضای» هنر، جریانی در نقاشی ایرانی تقویت‌شد که می‌‌توانست به‌صورت نسبی شرایط را برای رشد استقلالِ رسانه‌ای و خلاقیت فردی فراهم‌کند. در این جریان دیدِ فردی و «اینجا و اکنون» نقاش اهمیت بیشتری یافت و «چهره‌ها» و «رقم‌ها» بیش‌ازپیش در آثار ظاهر شدند. برخی آثار برجامانده به‌این سبک در کارستانِ نقاشانی چون صادقی‌بیک‌افشار، رضاعباسی و معین مصور نشان‌دهندة بارقه‌هایی از تعریفِ نقاش به‌مثابه «مؤلف» است، بارقه‌هایی که اگرچه در زمینة اقتصادِ هنر آن دوران امکان تعمیق نیافت، اما امکان پیدایش سبکی متمایز را در سنت نگارگری مجسم‌ساخت.

کلیدواژه‌ها


آژند، یعقوب (1385)، مکتب نگارگری اصفهان، تهران: فرهنگستان هنر.
--------- (1389)، محمد زمان و شیوة فرنگی سازی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
--------- ( 1391)، از کارگاه تا دانشگاه، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
--------- (1394)، مکتب نگارگری تبریز و قزوین-مشهد، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
ابراهیمی ناغانی، حسین (1386)، پارادوکس شکل انسان در نگارگری مکتب اصفهان با تأکید بر تک‌نگاره‌ها، هنرهای زیبا، دوره 4، شماره 4، صص 77-88.
اسکندربیک‌منشی (1350)، تاریخ عالم آرای عباسی جلد 1، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات امیرکبیر.
افشار مهاجر، کامران (1391)، هنرمند ایرانی و مدرنیسم، تهران: انتشارات دانشگاه هنر.
پورتر، ایو (1396)، آداب و فنون نقاشی و کتاب‌آرایی، تهران: فرهنگستان هنر.
پیروزرام، شهریار؛ بینای‌مطلق، سعید (1392)، بررسی مسئلة خلاقیت در هنر سنتی، جاویدان خرد، دوره 2، شماره 24، صص. 29-46. دلاواله، پیترو (1370)، سفرنامة پیترو دلاواله (قسمت مربوط به ایران)، ترجمة شجاع الدین شفا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
سوانه، پیر (1395)، مبانی زیباشناسی، ترجمة محمدرضا ابوالقاسمی، تهران: نشر ماهی.
صادقی‌بیک‌افشار (1349)، قانون الصور، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، نشریة هنر و مردم.
راکسبرگ، دیوید جی (1388)، کمال‌الدین بهزاد و مسئلة پدیدآورندگی اثر هنری در نقاشی ایرانی، مجموعه مقالات نگارگری ایرانی اسلامی در نظر و عمل، ترجمة صالح طباطبائی، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
ژیمنز، مارک (1393)، زیباشناسی چیست؟ ترجمة محمدرضا ابوالقاسمی، تهران: نشر ماهی.
عطاری، علیرضا خواجه احمد؛ آیت‌اللهی، حبیب‌الله؛ شیرازی، علی‌اصغر؛ مراثی، محسن (1391)، بررسی انسان‌نگاری در نقاشی مکتب اصفهان سدة و یازدهم هجری قمری، مطالعات تطبیقی هنر، دوره 2، شمار 4، صص 81-92.
فرهاد، معصومه (1392)، آئینة زمان: معین مصور. در دوازده رخ: یادنگاری دوازده نقاش نادره کار ایرانی. ترجمة یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولی.
فروند، ژولین (1383)، جامعه‌شناسی ماکس وبر، ترجمة عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: انتشارات توتیا.
فلسفی، نصرالله (1337)، سیاست خارجی ایران در دورة صفویه. تهران: جیبی. قاضی‌احمدقمی (1359)، خلاصه التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
--------- (1366)، گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: منوچهری. کنبی، شیلا (1378)، دوازده رخ، ترجمة یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولی.
---------(1393). رضا عباسی اصلاح‌گر سرکش، ترجمة یعقوب آژند، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
مایل هروی، نجیب (1372)، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی.
نصرآبادی، محمد طاهر (1378)، تذکرة نصرآبادی، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران.
نظرلی، مائیس (1390)، جهان دوگانه مینیاتور ایرانی: تفسیر کاربردی نقاشی دورة صفوی، ترجمة عباس علی عزتی، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
نویدی، داریوش (1386)، تغییرات اجتماعی-اقتصادی در ایران عصر صفوی، ترجمة داریوش آغاجری، تهران: نشر نی.
هاوزر، آرنولد (1377)، تاریخ اجتماعی هنر، ترجمة ابراهیم یونسی، تهران: انتشارات خوارزمی.
ولش، آنتونی (1389)، نگارگری و حامیان صفوی، ترجمة روح‌الله رجبی، تهران: فرهنگستان هنر.
ولش، استوارت کری (1384)، نقاشی ایرانی: نسخه نگاره‌های عهد صفوی، ترجمة احمدرضا تقاء، تهران: فرهنگستان هنر.
Belting, Hans (2008), Florance and Baghdad: Renaissance art and Arab science, TR: Deborah Lucas Schneider, London: Harvard University Press.
Mariani, Philomena (2011), the Shahnama of Shah Tahmasp, New York: The Metropolitan Museum of Art.
Lewis, Charlton & Short, Charles (1989), a Latin Dictionary, Oxford: Oxford University Press.
Jaszi, Peter (1991), Toward a Theory of Copyright: The Metamorphosis of Authorship, Duke Law Journal, Vol.2. No. 40, pp. 455-502.
Kaplan, Benjamin (1967), an Unhurried View of Copyright, New York: Columbia University Press.
Donovan, Stephen; Fjellestad, Danuta; Lunden, Rolf. (2008), Authority Matters: Rethinking the Theory and Practice of Authorship, Brill Publication: New York.
Scott, Katie (1998), Authorship the Academie and the Market in Early in Early Modern France, Oxford Art Journal, Vol. 1, No. 21, pp. 27-41.