مصحف معظم: فرضیاتی درباره کاتب و زمان کتابت قرآن بایسنقری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معماری، دانشکده معماری و هنر، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

چکیده

در برخی از موزه‌ها و مجموعه‌های جهان برگ‌هایی از قرآنی عظیم نگهداری می‌شود که به قرآن بایسنغری مشهور است. به سبب پراکندگی برگ‌های این قرآن و در دست نبودن اسناد و مدارک موثق کافی تقریبا هیچ یک از تحقیقات انجام شده به شناخت روشن و متقنی از کاتب، زمان تولید و انگیزة تهیة این مصحف نرسیده است. آخرین اظهار نظر مورد توافق عموم محققان بر پایة گزارشی از قاضی احمد قمی، انتساب خط نسخه به عمر اقطع، خطاط اوایل عصر تیموریان است. در حال حاضر حدود 65 برگ از این قرآن در مجموعة آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود که تحقیق بر آنها نکاتی تازه دربارة خط این مصحف دربردارد. این مقاله پس از بررسی مختصر ویژگی‌های نسخه‌شناسانه این برگ‌ها به تحلیل و تدقیق در خط نسخه پرداخته و نشان می­دهد در این نسخه دست کم سه دست­خط متفاوت اما بسیار نزدیک به کار رفته است. همچنین از مقایسه این دست­خط ­ها با قطعه­ای رقم­دار از عمراقطع مشخص می­شود هیچ­یک از آنها نمی­تواند خط عمراقطع باشد. از نتایج دیگر زمان احتمالی تهیة نسخه، نیمة نخست سدة نهم، و به طور دقیق­تر بین 823-832ق (زمان حضور غیاث­الدین جمشید کاشانی در سمرقند) است و نقش الغ بیگ در حمایت از نسخه بسیار پررنگ می­نماید.

کلیدواژه‌ها


افشار، ایرج (1390). کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی، تهران: میراث مکتوب.
اوکتایی، عبدالعلی. «قرآن بایسنغری (شرح برگ نخستین)»، نامة آستان قدس رضوی، ش 18 (مرداد 1343)، ص107.
آستان قدس رضوی (1394). قرآن بایسنغری: معرفی برگ‌هایی از قرآن کریم به خط بایسنغر میرزا موجود در گنجینة آستان قدس رضوی، مشهد: موسسة آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (1362). مطلع الشمس، تهران: پیشگام.
بلر، شیلا . ر (1396). خوشنویسی اسلامی، ترجمه ولی‌الله کاووسی، تهران: متن (موسسه تالیف، ترجمه و نشرآثار هنری).
ثابت جازاری، علی‌اصغر. «شاهزادة ثلث‌نویس: پژوهشی دربارة قرآن بایسنغری شاهکار بی‎نظیر دورة تیموری»، دانشورز: نشریة دیجیتال آستان قدس رضوی.
جیمز، دیوید (1381). پس از تیمور، ترجمه پیام بهتاش، تهران: کارنگ .
سه‎کی، یوشیفا (1384). «آثار خوشنویسی در دو مرقع سلطان یعقوب یادگار عصر قراقویونلوها و آق قویونلوها»، نامة بهارستان، 11-12 (تابستان ـ زمستان 1384-1385)، 75-172.
سیبویه، نرگس (1395). اسناد مرتبط با قرآن بایسنغری در مرکز اسناد آستان قدس رضوی»، آستان هنر، ش 16 (بهار 1395)، 44-49. سیدی، مهدی (1386). مسجد و موقوفات گوهرشاد، تهران: اداره اوقاف.
صحراگرد، مهدی (1394). «سرگذشت مصحف بایسنغری»، قرآن بایسنغری: معرفی برگ‌هایی از قرآن کریم به خط بایسنغر میرزا، مشهد: موسسة آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی، 32-49.
عبادی، محسن (1394). «تاملی بر ویژگی‌های هنری خط قرآن بایسنغری»، در: قرآن بایسنغری: معرفی برگ‌هایی از قرآن کریم بخط بایسنغر میرزا موجود در گنجینه آستان قدس رضوی ، مشهد: موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی، 1394، 50-70.
فداییان، مجید (1394). «یادداشتی بر قرآن بایسنغری»، در: قرآن بایسنغری: معرفی برگ‌هایی از قرآن کریم بخط بایسنغر میرزا موجود در گنجینه آستان قدس رضوی، مشهد: موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی، 1394، 28-31.
قاضی احمد منشی قمی (1383). گلستان هنر، به اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران، منوچهری.
قلیچ‌خانی، حمیدرضا (1392). درآمدی بر خوشنویسی ایرانی، تهران: فرهنگ معاصر.
گلچین معانی، احمد (1347). راهنمای گنجینه قرآن، مشهد: آستان قدس رضوی.
گیاهی یزدی، حمیدرضا و پویان رضوانی (1394). «رصدخانه سمرقند»، دانشنامه جهان اسلام، ج 20 (1394)، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، 46 تا 49.
محمدتقی خان حکیم (1366). گنج دانش، تهران: زرین. محیط طباطبایی، سیدمحمد (1319). «نوادر سمرقند به قلم غیاث‌الدین کاشانی»، آموزش و پرورش (تعلیم و تربیت)، ش 4 (تیرماه 1319)، 55-60.
معتقدی، کیانوش (1395). «پژوهشی در شناسایی اوراق پراکندة قرآن بایسنغری در مجموعه‌های ایران و جهان»، آستان هنر، ش 16 (بهار 1395)، 26-43.
میرخواند (1388)، تاریخ روضة الصفا، ج9، تصحیح جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.
نخجوانی، حسین (1377). «تاریخ پیدایش قرآن بزرگ به خط زیبای بایسنغر»، چهل مقاله (نشریه دانشکده ادبیات تبریز)، (1337)، ص329-331.
Blair, Sheila S (2005). Islamic Calligraphy, Edinburgh, Edinburgh University Press.
Fraser, James Billie (1825).
Narrative of a journey into Khorasan, London, Longman, Hurst, Rees, Orme, Brown, and Green, 1825. James, David (1988). Qurans of the Mamluks, London, Alexandria Press and Thames and Hudson.
James, David (1992). The Master Scribes: Qurʼans of the 10th to 14th Centuries AD, London, Nour foundation. ___________ (1992).
After Tīmur: Qur'ans of the 15th and 16th Centuries (The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, VOL III), London: Nour Foundation, 1992. Lents, Thomas W. and Glenn D. Lowry (1989). Tīmur and the Princely Vision, Washington, D.C., Smithsonian Institution Press.
Lings, Martin. Splendours of Quran Calligraphy and Illumination, London, Thames & Hudson, 2005.
Sahragard, Mahdi (forthcoming). “Scattered Leaves: Scattered Leaves; A survey on the Leaves of Baysunghuri Qur`an at the Museum and Library of Astan Quds Razawi”, in: Journal of Islamic Manuscripts.
URL 1: http://www.wdl.org/en/item/3819/#page=12&contributors=Bogaevskii%2C+Nikolai+V.%2C+1843-1912