گونه شناسی آرایه تخت و عناصر جلوس در نگاره های شاهنامه تهماسبی.

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد صنایع دستی، گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

2 استادیار گروه گرافیک، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

در طول تاریخ، تخت همواره مظهر قدرت و نشان مشروعیت حاکم وقت بوده که بازتاب بصری آن در نسخ خطی مصور؛ از جمله شاهنامه تهماسبی، به خوبی هویداست. هدف، شناسایی انواع تخت و سایر عناصر جلوس تصویر شده در شاهنامه تهماسبی عهد صفویه است. این جستار کوششی است برای پاسخ به این پرسش: آرایه های تخت و وسایل نشستن در شاهنامه تهماسبی از منظر نوع، ساختار، فراوانی و شخصیت های جلوس کرده بر آن ها، شامل چه مواردی می شود؟ روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و شیوة گردآوری اطّلاعات کتابخانه ای- اسنادی است. تعداد نمونه های آماری 86 نگاره ای از شاهنامه تهماسبی است که حاوی دست کم، یک آرایه از عناصر جلوس است. نتایج حاکی است؛ تخت، صندلی، چهارپایه و کجاوه از انواع عناصر جلوس در اثر یاد شده اند که نگارگران اغلب، با کاربست جنبه های خیالی در تجسم ساختار آن ها و با بکارگیری رنگ طلایی، جنس فلز را تداعی نموده اند. در این بین، بیشترین فراوانی با 73 مورد مختص انواع آرایه تخت است که از منظر تنوع در تزئینات و ساختار، در رتبه نخست عناصر جلوس قرار دارند. از منظر شخصیت ها نیز تخت فریدون به عنوان یک پادشاه اساطیری، بیشتر از سایرین تکرار شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابراهیمی پور، مریم (1391)، بینش فلسفی ایرانیان دربارة نور و تجسم آن در هنر نگارگری، دو فصلنامه پیکره، شماره 2، صص 17-7.
بهار، مهرداد (1376)، جستاری چند در فرهنگ ایران، انتشارات فکر روز، تهران.
پارسازاده، عبدالعلی (1395)، اسطوره های ایران باستان، انتشارات آروَن، تهران.
پاکباز، رویین (1390)، دایره المعارف هنر، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران.
پوپ، آرتُر و اکرمن، فیلیس (1387)، سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، جلد ششم، ترجمة نجف دریابندری و دیگران، ویرایش سیروس پَرهام، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
حدّاد عادل، غلامعلی (1380)، دانشنامة جهان اسلام، جلد ششم، انتشارات بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، تهران.
حمیدیان، سعید (1372)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، نشر مرکز، تهران.
خالقی مطلق، جلال (1372)، گل رنج های کهن؛ برگزیدة مقاله ها دربارة شاهنامه، نشر مرکز، تهران.
دوست خواه، جلیل (1380)، حماسه ایران یادمانی از فراسوی هزاره ها، نشرآگاه، تهران.
دهخدا، علی اکبر (1377)، لغت نامه، جلد پنجم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
دیویدسُن، اُلگا (1378)، شاعر و پهلوان در شاهنامه، ترجمة فرهاد عطایی، نشر تاریخ ایران، تهران.
سیوری، راجر (1372)، ایران عصر صفوی، ترجمة کامبیز عزیزی، نشر مرکز، تهران.
شاهوردی، مهوش (1393)، اسطوره های ایران زمین، انتشارات خانة تاریخ و تصویر ابریشمی، تهران.
صدری، مینا و عصمتی، حسین (1398)، ترجمان تصویری صور خیال در 6 نگاره شاهنامه تهماسبی، فصلنامة نگره، دورة 14، شمارة 52، صص 37-25.
طاهری قمی، سیّد محمّد (1396)، بررسی تطبیقی عناصر نمایشی در دو نگاره از میر مصوّر و سلطان محمّد با موضوع نبرد رخش و شیر، نشریة هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، دورة 22، شمارة 4، صص 62-53.
فردوسی، حکیم ابوالقاسم (1385)، شاهنامه؛ متن کامل بر اساس نسخة چاپ مسکو، نشر پیمان، تهران.
فرقدان، عاطفه (1389)، هندسه نقوش، انتشارات مبنای خرد، تهران.
کِمپفر، انگلبرت (1360)، سفرنامه، ترجمة کیکاووس جهانداری، انتشارات خوارزمی، تهران.
کوپر، جی. سی (1392)، فرهنگ نمادهای آیینی، ترجمة رقیه بهزادی، نشر علمی، تهران.
محمّدزاده، مهدی و ظاهر، عادل (1394)، تأثیر شاهنامه تهماسبی در سنت شاهنامه نگاری عثمانی، فصلنامة نگره، دورة10، شمارة 34، صص 38-26.
مختاری، محمّد (1369)، اسطورة زال تبلور تضاد و وحدت در حماسة ملّی، نشر آگه، تهران.
معین، محمّد (1390)، فرهنگ فارسی، چاپ چهارم، نشراشجع، تهران.
موسوی، سیده مطهره؛ پورمند، حسنعلی و کریمی فرد، لیلا (1399)، بررسی نقوش و سیر تحول آن ها در تخت های ایرانی دوران باستان، فصلنامه نگره، دورة 15، شمارة 53، صص 133-115.
نیک نسب، زینب و پایدارفرد، آرزو (1399)، شناسایی فرم، کاربرد و تزئینات کجاوه در نگارگری ایرانی دوره های تیموری و صفوی، دوفصلنامه علمی نگارینة هنر اسلامی، دورة 7، شمارة 20، صص 101- 85.
هینلز، جان (1368)، شناخت اساطیر ایران، ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی، نشر چشمه، تهران.
یوسفی، سحر؛ ایرانی، محمّد؛ بیگ زاده، خلیل و عزیزی فر، امیرعباس (1399)، انگاره ها، کنش ها و رفتارشناسی اژدها در قصّه های ایرانی، مجلّة مطالعات ایرانی، دورة 19، شمارة 38، صص 321-301.
Canby, Sheila R. (2014). The Shahnama of Shah Tahmasp: The Persian Book of Kings, New York, Published By Metropolitan Museum of Arts.
Donavan, D. (1988). The Evolution of The Throne in Early Persian Painting: The Evidence of The Edinburgh Jami’ al-Tawarikh, Persica.No13, PP 1–76.
Harper, Prudence Oliver (1979). Thrones and Enthronement Scenes in Sasanian Art, Iran, Published By: Taylor & Francis, Ltd.Vol.17, PP 49-64
Lewis, Franklin D (2020). A Book of Kings as the King of Books: The Shahnameh of Ferdowsi. A Companion to World Literature, Published by John Wiley & Sons, Ltd, University of Chicago USA.
Melville, Charles (1996). Safavid Persia. London: I.B. Tauris & Co Ltd.
Mitchel, Colin p (2009). The Practice of Politics in Safavid Iran, Tauris Academic Studies, London.
Mohamed, H (2021). Marable Thrones in Bukhara and Samarkand from the Timurid Era to the Late Manghit Era (an Artistic Archaeological Study), Egyptian Journal of Archeological and Restoration Studies Vol.11, PP 101-114.
Otto-Dorn, K (1982). Das Seldschukische Thronbild, Persica.No13, PP 149–194.
Pedersen, J. (1993). Minbar. In The Encyclopedia of Islam. New Edition: Supplement (73-76). Brill Archive.
Turner, Jan (1996). The Dictionary of Art, Vol. 20, Macmillan Publishers Limited, Welch, Stuart Cary (1976). A King's Book of Kings: The Shah-nameh of Shah Tahmasp, Publisher: Metropolitan Museum of Art, New York.