بازشناسی طراحی فرهنگ‌محور در منسوجات عصر آل‌بویه (با تأکید بر سه نمونه از پارچه‌های تدفینی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد تاریخ هنر جهان اسلام، گروه مطالعات عالی هنر، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 استادیار گروه نقاشی و مجسمه سازی، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

3 کارشناسی ارشد تاریخ هنر جهان اسلام، گروه مطالعات عالی هنر، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

آل­بویه از دیلمیان شیعۀ زیدی، مدعی میراث­داری ساسانیان بودند. دورۀ ایشان، به واسطۀ برخورداری از فرهنگی شیعی-ایرانی از مهمترین اعصار تمدن اسلامی­ بود. آثار هنری آنها نمایانگر بازگشتی به هویت ملی-ایرانی در عین بهره­گیری از مفاهیم اسلامی است. از شاخص­ترین مصنوعات این دوره منسوجات­اند که در تزئین آنها، نقوش برگرفته از ایران ­باستان در قالب مفاهیم دینی همراه آیات و نوشته­های اسلامی استفاده شده­ و می­توان به کاربرد خاص بعضی از نمونه­ها در مراسم تدفین اشاره کرد که تا پیش از این کمتر بدان توجه شده است. این مقاله ضمن مطالعۀ فرهنگ و عقاید حاکمِ مؤثر در دورۀ آل­بویه، با هدف تبیین زمینه­ها و عوامل مؤثر بر چگونگی طراحی نقوش منسوجات این عصر، به مطالعۀ تزئینات سه نمونه از پارچه­های تدفینی محفوظ در موزه­های کلیولند و ویکتوریا-آلبرت با استفاده از رویکرد طراحی فرهنگ­محور پرداخته و به این سوال پاسخ می­دهد که عوامل موثر بر طراحی نقوش منسوجات تدفینی آل­بویه کدام­اند. روش پژوهشِ مقاله تفسیری-تاریخی بوده است. اطلاعات از منابع کتابخانه­ای و سایت­های معتبر گردآوری و به ­صورت کیفی تحلیل شده­اند. نتایج حاکی از تاثیر هم­کناری اعتقادات زرتشتی، اعتقادات شیعی­ و سنت­های هنری دوران­های ساسانی و اسلامی در شکل­گیری تزئینات منسوجات و نکته مهم، توجه به کاربرد و کاربر در طراحی نوع تزئینات این منسوجات است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ایمان‌پور، محمدتقی، و همکاران. (1391). «بازتاب هنر و اندیشۀ ساسانیان در هنر عهد آل‌بویه: هنر معماری و فلزکاری». تاریخ‌نامۀ ایران بعد از اسلام. (شماره 5)، 53- 21.
اژدری، علیرضا و همکاران. (1389). «به سوی راهکاری برای طراحی فرهنگ‌محور». هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی. (شماره 42)، 65- 57. اتینگهاوزن، ریچارد، و الگ گرابار. (1384). هنر و معماری اسلامی. ج1. ترجمه یعقوب آژند. تهران: سخن.
اشپولر، برتولد. (1379). تاریخ مغول در ایران (سیاست حکومت و فرهنگ دوره ایلخانان). ترجمه محمود میرآفتاب. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
انسانیت، لیلا، رزاقی، محمد. (1395). «مبلمان؛ مترجمان خاموش هویت فرهنگی کشور». دستاورد. (شماره 35)، 13- 6.
برند، باربارا. (1383). هنر اسلامی. ترجمه مهناز شایسته‌فر. تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی.
بیکر، پاتریشا. (1385). منسوجات اسلامی. ترجمه مهناز شایسته‌فر. تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی.
پوپ، آرتور. (1380). شاهکارهای هنر ایران. ترجمه پرویز ناتل‌‌خانلری، تهران: علمی و فرهنگی.
پوپ، آرتور، و فیلیس آکرمن. (1387). سیری در هنر ایران از دیرباز تا امروز. ج 5، ترجمه سیروس پرهام، تهران: علمی و فرهنگی.
پورخالقی، مه‌دخت. (1381). «درخت زندگی و ارزش فرهنگی و نمادین آن در باورها». مطالعات ایرانی. سال اول، (شماره 1)، 126-89. پیگلوسکایا، ن. و، و همکاران (1363). تاریخ ایران (از دوران باستان تا پایان سدۀ هجدهم میلادی). ترجمه کریم کشاورز، تهران: انتشارات پیام.
چیت‌ساز، محمدرضا. (1379). تاریخ پوشاک ایرانیان از ابتدای اسلام تا حمله مغول. تهران: سمت.
خزائی، محمد. (1386). «نقش نمادین طاووس در هنرهای تزیینی ایران». کتاب ماه هنر. سال سوم، (شماره 5)، 12- 6.
دوبوکور، مونیک. (1373). رمزهای زنده جهان. ترجمه جلال ستاری، تهران: نشر مرکز.
دیماند، س، م. (1383). راهنمای صنایع دستی. ترجمه عبدالله فریار، تهران: علمی و فرهنگی.
روح‌فر، زهره. (1380). نگاهی بر پارچه‌بافی دوران اسلامی. تهران: سمت.
شایسته‌فر، مهناز، و اشرف موسوی‌لر. (1382). «بررسی تطبیقی نگاره‌های منسوجات ساسانی و آل بویه قرن 4ه/ 10م از نظر مبانی هنرهای ایرانی اسلامی». جلوه هنر. (شماره 22)، 53- 16.
شیخی‌نارانی، هانیه. (1389). «نشانه‌شناسی پرنده، طاووس». نقش‌مایه. سال سوم، (شماره 5)، 42- 27.
صادقپورفیروزآباد، ابوالفضل. (1396). «تحلیل و بازشناسی نمادگرایانۀ نقوش مشترک منسوجات ساسانی و آل‌بویه». هنرهای زیبا. سال 22، (شماره 2)، 116-103.
طاهری، سید صدرالدین. (1396). نشانه‌شناسی کهن‌الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های همجوار. تهران: شورآفرین.
فرای، ریچارد ن. (1363). عصر زرین فرهنگ ایران. ترجمه مسعود رجب‌نیا. تهران: سروش.
فتحی، لیدا، و فریناز فربود. (1388). «سیر تحول نقوش پرنده و موجودات اساطیری بالدار در منسوجات آل‌بویه و سلجوقی». نگره. (شماره 12)، 52- 41.
فریه ر، دبیلیو. (1374). دربارۀ هنرهای ایران. ترجمه پرویز مرزبان. تهران: فرزان.
م. موله . (1365). ایران باستان. ترجمه ژاله آموزگار، تهران: دانشگاه تهران.
هال، جیمز. (1380). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمه رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ مصور.
هیلنز، جان. (1382). شناخت اساطیر ایران. ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: نشر سرچشمه.
Godard A. (1965), The Art of Iran, translated from French by Michael Heron, Fredrick a. Praeger publishers
Lin R., Sun M., Chang Y., Chan Y., Hsieh Y., Huang Y., (2007); Designing “Culture” into Modern Product –A Case Study of Cultural Product Design, Conference Paper.
Mackie, Louise W. (2015), Symbols of Power: Luxury Textile from Islam Land, 7th- 21st Century, Cleveland; New Haven: Cleveland Museum of Art; Yale University Press. Reproduced: p. 152, Mentioned.
Moalosi R., Popovic V., Hickling-Hudson A., (2010); Cultural-orientated product design, international journal of technology and design education.
The Cleveland Museum of Art (1978), Handbook of the Cleveland Museum of Art, OH: The Cleveland Museum of Art, Reproduced.