تبارشناسی گل سوسن (زنبق) در گل و مرغ ایرانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد صنایع دستی، گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، شهر تهران.

چکیده

گل سوسن(شوشن) از گیاهان شوش خوزستان با ایزدان ایلامی، پیوند مذهبی خورده است و وجهی نمادین در فرهنگ و هنر ایران باستان دارد. هدف، تبارشناسی گل سوسن و پیوند آن با ایزدان در هنر ایران باستان و استحاله آن در دوره اسلامی است. از این‌رو نسبت گل سوسن آسمانی با الهه آناهیتا چیست و استحاله آن به اسلیمی در دوره اسلامی چگونه نمود یافته است؟ جایگاه آن در گل و مرغ صفوی تا قاجار چیست؟ روش تحقیق، توصیفی و تحلیلی و جمع‌آوری داده‌ها، کتابخانه‌ای و الکترونیکی است. یافته‌ها نشان دارد گل سوسن با دو امشاسبند هورتات و امرتات در متون پیش از اسلام شناخته شده که به همراهی الهه آناهیتا، نگهبانان گیاه و آب برروی زمین­اند. در هنر ایران باستان، سوسن در کنار نیلوفر با اهورامزدا، تثلیث مقدس ایرانیان را تشکیل داده و با حضور در دیوارنگاره ­های پلکان کاخ آپادانا بر وجه مذهبی خویش صحه گذارده‌اند. در دوره اسلامی، هنرمندان نقش انتزاعی سوسن را در قالب اسلیمی یا آرابسک در اماکن مذهبی تثبیت کردند. از دوره صفوی به بعد که نقاشی ایرانی به طبیعت­ گرایی متمایل شد، هنرمندان ضمن بهره‌بردن از نقاشی غربی، آن را به صورت واقع ­گرایانه نه تنها در نقاشی دیواری و مرقعات بلکه در بافت پارچه­ ها به کاربردند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


استولپر، ماتبو ولفگانگ (1389). تاریخ ایلام، با مقدمه مجید ارفعی و ترجمه شهرام جلیلیان، تهران: توس.
اخوت، احمدرضا؛ قهرمان، احمد (1383). تطبیق نام های کهن گیاهان دارویی با نام های علمی، تهران: دانشگاه تهران.
آژند، یعقوب (1389). محمدزمان و شیوه فرنگی سازی، تهران: امیرکبیر.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم؛ اسماعیل‌پور، گلشن(1393).«نقش خدایان ایلامی در شکل گیری تثلیث ایزدی هرمزد- میترا- آناهیتا»، مجله جستارهای ادبی، ش186، ص17-28.
اقتداری، احمد (1353). دیار شهریاران، ج 2، تهران: انجمن آثار ملی.
آموزگار، ژاله (1391). تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت .
آمیه، پیر (1394). تاریخ عیلام، ترجمه شیرین بیانی، تهران: دانشگاه تهران.
آمیه، پیر (1389). شوش شش هزار ساله، ترجمه علی موسوی، تهران: فرزان روز .
بهار، مهرداد (1375). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه
_______ (1390). از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.
پوپ ،آرتور آپهام(1393). سیر و صور نقاشی ایران، ترجمه : یعقوب آزند، تهران: مولی.
پوپ ،آرتور آپهام؛ اکرمن، فیلیپس (1394). سیری در هنر ایران، از دوران پیش از تاریخ تا امروز، مترجمان نجف دریابندری و دیگران، ویرایش زیر نظر سیروس پرهام، تهران: علمی و فرهنگی.
پورداوود، ابراهیم (1394). اوستا (یشت ها)، ج 1و2، ویراست فرید مرادی، تهران: نگاه.
تامارا تالبوت، رایس(1389). هنرهای باستانی آسیای مرکزی، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: گستره.
خلیلی، ناصیر دیوید (1386)، کارهای لاکی، به اهتمام جولیان رابی، ترجمه سودابه رفیعی سخایی. مجموعه هنراسلامی تهران: کارنگ. دهخدا، علی اکبر (1377). لغت نامه، ج9، تهران: دانشگاه تهران.
رجبی، پرویز (1350). «کرتیر و سنگنبشته او در کعبه زردشت»، مجله بررسی های تاریخی، سال6، ش مخصوص.
رحیمی امین، معصومه (1398). شوش گنجینه ایرانی، تهران: پورصائب .
رهنورد، زهرا(1388).تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی، تهران: سمت.
زمانی، عباس (1396). تاثیر هنرساسانی در هنر اسلامی، تهران: اساطیر.
طوسی، محمدبن محمود بن احمد (1382). عجایب المخلوقات، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی .
عقیلی علوی شیرازی،محمدهادی (1390). مخزن الادویه، به کوشش شمس اردکانی، محمدرضا؛ فرجادمند، فاطمه، تهران: دانشگاه علوم پزشکی تهران .
قاضی احمد قمی، (1352). گلستان هنر، ب کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران: منوچهری .
فرصت شیرازی، محمد نصیر (1377). آثار عجم، به اهتمام منصور رستگار فسایی، جلد1 و2، تهران: امیرکبیر.
شهدادی جهانگیر (1384). گل و مرغ دریچه‌ای بر زیباشناسی ایرانی، تهران: خورشید .
کلیم کایت، هانس یوآخیم (1396). هنرمانوی، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور مطلق، تهران: هیرمند.
کربن،هانری (1383). ارض ملکوت(کالبد انسان در روز رستاخیز، از ایران مزدایی تا ایران شیعی)، ترجمه سید ضیاءالدین، تهران: طهوری. کرتیس وستا، سرخوش (1398). اسطوره‌های ایرانی، ترجمه عباس مخبر، تهران: مرکز .
‌کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی (1379). کتاب قلمدان و سایر صنایع روغنی ایران، تهران: مستوفی .
کریمی، بهمن (1346). «مختصری از تاریخ گذشته شوش»، مجله بررسی های تاریخی، ش 9 و10.
کنت، رولاند، گ (1384). فارسی باستان: دستورزبان، متون، واژه‌نامه ها، ترجمه سعید عریان، تهران: میراث فرهنگی .
کن‌بای شیلا (1388). هنر و معماری صفویه، ترجمه مزدا موحد، تهران: فرهنگستان هنر .
کونل، ارنست (1394). هنراسلامی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی گرابار، الگ (1396). شکل‌گیری هنراسلامی،ترجمه مهدی گلچین‌عارفی، تهران: سینا .
گریشمن، رومن (1379). ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمود بهروزی، تهران: جامی .
گویری، سوزان (1375). آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی، تهران: جمال الحق.
لبو، پروند (1355). لاله ها و زنبقهای ایران و گونه های مجاور، تهران: موسسه گیاه شناسی.
مجیدزاده، یوسف (1370). تاریخ و تمدن ایلام، تهران: نشر دانشگاهی.
مظفریان، ولی الله (1375). فرهنگ نام‌هایگیاهان ایران: لاتینی، انگلیسی،فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
مک کال،هنریتا (1397). اسطوره‌‌های بین النهرینی، تهران: مرکز .
مولایی، چنگیز (1392). آبان‌یشت، تهران: مرکز دایرۀ المعارف ایران.
نوبان، مهرالزمان (1376). نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان، تهران: ما.
وکیلی، شروین (1396). اسطوره شناسی ایزدان ایرانی، تهران: شورآفرین.
هادی، محمد (1368). «رهبران و رهروان مکتب گل (مروری بر احوال و آثار نقاشان قرن دوازدهم و سیزدهم)»، فصلنامه هنر، ش 17، 66-75.
هینتس، والتر (1397). شهریاری ایلام، ترجمه پرویز رجبی، تهران: ماهی هینلز، جان (1391). شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
یاحقی، محمد‌جعفر (1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر
Boyce, M (1983). Encyclopaedia, Routledge & Kegan Paul.
Campi, Betrica (2018). Chiswick Auction Islamic& Indian Catalogue, 27 April, London.
Rexburgh, David J.; McWilliams, Mary (2017). Technologies of the Image, With Contributions by Farshid Emami, Mary McWilliams, David J. Roxburgh and Mira Xenia Schwerda, Cambridge, Mass, Harvard Art museum.
Spuhler, Fridrich (1987). Islamic Carpets and Textiles in the Keir Collection, Farber and Farber Limited, London.
Tavakoli Targhi, Mohamad (1990). Refashionig Iran: Language and Culture during the Constitutional Revolotion, Iranian Studies, Vol.23, Issue 1-4, PP 77-101