پیدایی خط افق در نقاشی با نگاه به سفال‎ نگاره ‎های سلجوقی تا نسخه ‎نگاره ‎های ایلخانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه نقاشی، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

خط افق به ‎ویژه در طبیعت ‎نمایی، همچون شیرازه ‎ای آسمان را به زمین می‎پیوندد و هرآنچه را در این فضاست، به‎ شیوه‎ای منطقی، جای‎گیر می‎ سازد. گرچه امروز، بازنمایی خط افق در نقاشی آسان می‌نماید؛ بررسی نسخه‎ نگاره ‎های پیشاتیموری، تکاپوهای هنرمندان را در رسیدن به چهارچوبی برای بازنمایی روشمندِ عناصر بصری، بدون سردرگمی در فضای آسمان‌ـ‌‌زمین بازمی‌نماید. پژوهش کنونی با کنکاش در آثار سده ‎های 5ـ8هـ می‎کوشد روند پیدایی و چهارچوب‎ های ترسیمی خط افق، نیز جنبه‎ هایی از کارآمدی آن را در نقاشی ایرانی آشکار سازد. بازخوانی نگاره‎ های ایرانی برپایۀ چهارچوب‎ های منطقی و فهم‎پذیر هندسی، چگونگی صورت‎ یابی و معناپذیری آن‎ها را دست‎یافتنی می‎سازد و این هنر را از پدیده‎ای دیگرجهانی به سپهر ادراکی بینندۀ امروز می‎آورد. پژوهش نشان می‎دهد در نخستین آثار، مرزبندی فضای آسمان و زمین صورت نمی‎ گرفته و فضای تصویر، معلق بوده است. سپس، هنرمندان کوشیده ‎اند این فضا را با ترسیم مرز آسمان(خط آسمان) و گاه مشخص نمودن حدود آبگیرها (ترازهای آبگیر) به ‎سامان آورند. بهره‎گیری از کادرهای پایین نقاشی در جایگاه تراز (کادرـ‎ترازها) و سپس پرداخت پهنۀ زمین (خط زمین) گام ‎های بعدی ایشان بود؛ تا سرانجام در نسخه‎های ایلخانی، خط افق پدیدار شد و سامان‎ یابی و گسترش ژرفناکی نقاشی ایرانی را ممکن ساخت. پژوهش به‎ شیوۀ توصیفی‎ـ‎ تحلیلی و با جستجویِ افزون‎بر 30 نمونۀ سفالینه و 300 نسخه ‎نگاره از 40 نسخه برجستۀ سده های یادشده، پیش می‎رود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آژند، یعقوب(1384)، «منظره‎پردازی در نگارگری ایران»، خیال‎شرقی(2)، 25ـ14.
آژند، یعقوب(1387)، مکتب نگارگری شیراز، تهران: فرهنگستان هنر. آقائی، عبدالله و پیراوی ‎ونک، مرضیه(1393)، «متافیزیک مواجهه فضا در تماس نگارگری با نقاشی رنسانس»، متافیزیک، 6(18)، 48ـ33.
بویس، مری(1377)، چکیدۀ تاریخ کیش زرتشت، برگردان همایون صنعتی ‎زاده، تهران: صفی‎علیشاه. بیرونی‎ خوارزمی، ابوریحان محمدبن احمد(1352)، التفهیم لأوائل صناعه التنجیم، با تعلیقات جلال‎ الدین همایی، تهران: انجمن آثار ملی.
بی ‎نام(1381)، کتاب سوم دین‎کرد، بخش نخست، ویراستۀ فریدون فضیلت، تهران: انتشارات فرهنگ دهخدا.
بی‎نام(1384)، کتاب سوم دین‎کرد، بخش دوم، ویراستۀ فریدون فضیلت، تهران: مهرآیین.
بی‎نام(1385)، اوستا، دورۀ دوجلدی، پژوهش جلیل دوستخواه، تهران: مروارید.
بینیون، لورنس و همکاران(1396)، تاریخ تحلیلی هنر نگارگری ایرانی، برگردان محمد ایران‎منش، تهران: امیرکبیر.
تجویدی، اکبر(1382)، «نقاشی ایرانی از کهن‎ترین زمان تا دوره صفویه»، هنر(57)، 65ـ54.
تجویدی، اکبر(1386)، نگاهی به هنر نقاشی ایران از آغاز تا سدۀ دهم هجری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خواجه منجم وابکنوی، شمس‎الدین محمد (848ق)، زیج محقق سلطانی علی اصول الرصد ایلخانی، نسخۀ خطی، دسترسی به تاریخ 20 آذر 1401 به آدرسِ: https://noorlib.ir/book/view/35552?viewType=pdf.
دهخدا، علی ‎اکبر(1377)، لغت‎نامۀ دهخدا، مجموعۀ 15جلدی، زیرنظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
عکاشه، ثروت(1390)، نگارگری اسلامی، برگردان غلامرضا تهامی، تهران: حوزه هنری.
فرنبغ دادگی(1380)، بندهشن، گزارنده: مهرداد بهار، تهران: توس.
کاتب خوارزمی، محمدبن احمد(1347)، مفاتیح‎العلوم، ترجمۀ حسین خدیوجم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
کشمیری، مریم و رهبرنیا، زهرا(1398)، «نگرشی بر ژرفانمایی (پرسپکتیو) در نگارگری ایرانی برپایۀ آرای ابن‎ هیثم در المناظر»، هنرهای زیبا‎ـهنرهای تجسمی، 24(4)، 90ـ77.
کشمیری، مریم(1402الف)، «بازسازی ویژگی‎های نقاشی پیشاسلجوقی برپایۀ سفالینه ‎های گلاب ه‎ای نیشابور (سفال سامانی)»، پژوهشنامۀ خراسان بزرگ، 13(50).
کشمیری، مریم(1402ب)، «بازنمایی ساختمان در نقاشی ایرانی و نقش آن در گستردگی فضای تصویر و ژرفانمایی»، مبانی نظری هنرهای تجسمی، 8(2)، پیاپی16.
کنبای، شیلا(1382)، نقاشی ایرانی، برگردان مهدی حسینی، تهران: دانشگاه هنر.
کونل، ارنست(1387)، «تاریخچۀ نقاشی مینیاتور و طراحی»، برگردان پرویز مرزبان، در: سیری در هنر ایران، ج.5، آرتور پوپ و فیلیس اکرمن، ویراستۀ سیروس پرهام، تهران: علمی و فرهنگی.
گری، بازیل(1392)، نقاشی ایرانی، برگردان عربعلی شروه، تهران: دنیای نو.
مصفا، ابوالفضل(1357)، فرهنگ اصطلاحات نجومی همراه با واژه‎ های کیهانی در شعر فارسی، تبریز: مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.  ابن ‎الهیثم، علی‎بن حسن(1983)، کتاب المناظر، المقالات 1ـ2ـ3، حققها و راجعها علی الترجمه اللاتینیه: عبدالحمید صبره، کویت: المجلس الوطنی للثقافه و الفنون و الآداب.
کاتب خوارزمی، محمدبن احمد(2008)، مفاتیح العلوم، عبدالأمیر اعسم، بیروت: دارالمناهل.
Arnold, Thomas Walker(1924), Survivals of Sasanian and Manichaean Art in Persian Painting, Oxford University Press. Blair, Sheila S.(2008), "A Brief Biography of Abu Zayd", Muqarnas, Vol.25, 155-176
Damisch, Hubert(1994), The Origine of Perspective, translated by: John Goodman, London: The MIT Press.
Raynaud, Dominique(2014), Optics and the Rise of Perspective, The Bardwell Press, London.  URL1:https://shahnameh.fitzmuseum.cam.ac.uk/explore/objects/no-16-bowl-showing-bahram-gur-hunting-with-azadeh[2022/10/1]
URL2: https://id.smb.museum/object/1849702/fragment-schale[2022/10/1] URL3:https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic/dynasties/seljuks/art/1-1966[2022/10/1] URL4:https://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc31686q[2022/10/1] URL5:https://mkeshmiri.blogsky.com/1397/07/23/post-64/[2022/10/1] URL6: https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1945-1017-261[2022/10/1] URL7:https://collections.mfa.org/objects/22195/bowl-with-figural-decoration?ctx=10304b43-e742-4f08-9c4b-befe3b591409&idx=0[2022/10/2] URL8:https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic/dynasties/seljuks/art/isl-64[2022/10/2] URL9:https://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc33119d[2022/10/2] URL10:http://warfare.6te.net/Turk/Kitab_al-Diryaq-13C-2-large-uncropped.htm[2022/10/2] URL11:https://digital.bodleian.ox.ac.uk/objects/1104b92d-4424-477d-b8f3-1899a08573df/surfaces/c171daf5-f471-4551-9917-8db75f9b6ec2/[2022/10/15] URL12:https://www.metmuseum.org/art/collection/search/451389[2022/10/15] URL13: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/642363[2022/10/22] URL14:https://images.is.ed.ac.uk/luna/servlet/view/search/what/Or.Ms.20?q=Jami%27+al-[2022/10/29] URL15:https://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc328777[2022/11/5] URL16:https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic/materials/miniatures/art/5-1997[2022/11/5] URL17:https://digital.bodleian.ox.ac.uk/objects/5c9da286-6a02-406c-b990-0896b8ddbbb0/surfaces/2604c5d1-cab4-4818-8333-a0089be4087a/[2022/11/5] URL18: https://libraryblogs.is.ed.ac.uk/diu/2016/05/12/al-biruni-live-on-luna/[2022/11/12] URL19:http://ica.themorgan.org/manuscript/thumbs/77363[2022/11/12]