تبارکاوی یک صحنه‌ی اسطوره‌ای-تاریخی: فانتزیِ مهمانی زلیخا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه مطالعات عالی هنر، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 استاد گروه مطالعات عالی هنر، دانشکده‌ی هنرهای تجسمی، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

3 استاد بازنشسته گروه هنرهای تصویری، دانشکده‌ی هنرهای تجسمی، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

داستان یوسف یکی از داستان‌هایی است که در تاریخ هنر و ادبیات ایران بسیار مورد نوگویی قرار گرفته است. مجلس مهمانی زلیخا یکی از نقاط اوج داستان بوده و مکرراً در تاریخ نقاشی ایران تصویرگری شده است. این صحنه‌ی دراماتیک، به مثابه یک فانتزی اجتماعی در بازنمایی جنسیت در ادبیات پساقرآنی و خاصه در ایران بسیار مورد توجه و به نحو مبالغه‌آمیزی بسط یافته است. بنابراین می‌توان چرایی این اهمیت و کارکرد دیداری آن را به پرسش کشید. این مقاله با یک روش توصیفی و تحلیِل ترکیبی، می‌کوشد این صحنه را در یک رویکرد روانکاوانه‌ی اجتماعی و در ساحت ناخودآگاه جمعی، مورد تبارکاوی-که یک ترکیب روش‌شناختی از اسطوره‌کاوی، روانکاوی و تحلیل گفتمان فراهم می‌آورد- قرار دهد. نتایج حاکی از آن بودند که صحنه‌ی اسطوره‌ای آفرینش در بندهش، تبار مجلس مهمانی زلیخا و همچنین نرسه و جهی شخصیت‌های کهن‌الگوییِ یوسف و زلیخا با همان کارکردها و ویژگی‌ها هستند. نقاشی‌های این صحنه، با داشتن یک سناریوی متراکم و چندگانه، مورد فرافکنی و فانتزی سوژه-مخاطب جمعی قرار گرفته و در نتیجه گردش چندجانبه‌ی امیال و نیز اضطراب او را به شکلی ناخوداگاه موجب می‌شود. از این منظر، یوسف پیش‌الگوی کاملی به جهت داشتن منبع قدرت (فره) و زیبایی (امر جنسی) محسوب شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


استاوراکاکیس، یانیس (1394)، لاکان و امر سیاسی، ترجمه‌ی محمدعلی جعفری، تهران: انتشارات ققنوس.
اسماعیل‌نیاگنجی، حجت‌الله؛ شامیان، حسن؛ و نوری خوشرودباری، محمدعلی (1399)، تحلیل ساختاری دروج در آیین مزدیسنا و اسطوره‌های پیشاآریایی، فصلنامه‌ی علمی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 4 (61)، 13-42.
آذرانداز، عباس و باقری، معصومه (1396)، زمینه‌ی زرتشتی سرودهای مانوی نریسف یزد، مجموعه مقالات دومین سمینار زبان‌های ایرانی (ایرانی میانه)، (؟)، 17- 1. بهار، مهرداد (1381)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: انتشارات آگاه.
پاکباز، روئین (1388)، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، چاپ هشتم، تهران: انتشارات زرین و سیمین.
تورات، کتاب مقدس عهد عتیق (1920/1300)، ترجمه‌ی فارسی، جامعه‌ی کتب مقدس ماساچوست، لندن: دارالسلطنه‌ی لندن.
جامی، عبدالرحمن‌بن‌احمد (1366)، مثنوی هفت اورنگ جامی، تهران: نشر سعدی.
دادگی، فرنبغ (1385)، بندهش، ترجمه‌ی مهرداد بهار، چاپ سوم، تهران: نشر طوس.
دوروژمون، دنی (1393)، اسطوره‌های عشق، ترجمه‌ی جلال ستاری، چاپ دوم، تهران: نشر نشانه.
دهخدا، علی اکبر (1377)، لغت‌نامه دهخدا، جلد 9 و 12، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ذوالفقاری، حسن (1396)، باورهای عامیانه مردم ایران، چاپ چهارم، تهران: نشر چشمه.
رضایی‌باغ‌بیدی، حسن (1378)، سرودی مانوی به زبان پارتی، نشریه‌ی نامه‌ی فرهنگستان، شماره‌ی 4 (14)، 50- 61.
زرشناس، زهره (1385)، مفهوم دوگانه دیو در ادبیات سغدی (تحقیقات ایرانشناسی)، مجله‌ی نامه‌ی فرهنگستان، 8 (3)، 149- 140.
زرلکی، شهلا (1398)، زنان، دشتان و جنون ماهانه، چاپ پنجم، تهران: نشر چرخ.
زنر، آرسی (1387)، طلوع و غروب زرتشتی‌گری، ترجمه‌ی دکتر تیمور قادری، چاپ دوم، تهران: نشر امیرکبیر.
ژیژک، اسلاوی (1392)، لاکان به روایت ژیژک، ترجمه‌ی فتاح محمدی، چاپ دوم، زنجان: نشر هزاره‌ی سوم.
سیگال، جولیا (1400)، فانتزی، ترجمه‌ی ابراهیم رنجبر، تهران: انتشارات نگاه. صادقی، فاطمه (1394)، جنسیت در آراء اخلاقی، چاپ دوم، تهران: انتشارات نگاه معاصر.
طباطبایی، سیدمحمدحسن (1382)، ترجمه‌ تفسیر المیزان، جلد یازدهم، کتابخانه‌ی مجازی مدرسه‌ی فقاهت، به آدرس: http://lib.eshia.ir/50081/11/194/%DA%A9%DB%8C%D8%AF_%DA%A9%D9%86_%D8%B9%D8%B8%DB%8C%D9%85 طبری (1356)، ترجمه‌ی تفسیر طبری، به تصحیح حبیب یغمایی، چاپ دوم، تهران: انتشارات طوس.
فروید، زیگموند (1393)، روان‌شناسی توده‌ای و تحلیل اگو، ترجمه‌ی سایرا رفیعی، چاپ دوم، تهران: نشر نی.
فیاضی‌کیا، مهدی (1399) ، زلیخا و یوسف، نشریه‌ی الکترونیکی حرفه‌ی هنرمند، به آدرس:
https://herfeh-honarmand.com/blog/%d8%b2%d9%84%db%8c%d8%ae%d8%a7-%d9%88-%db%8c%d9%88%d8%b3%d9%81/ فینک، بروس (1397)، سوژه‌ی لاکانی میان زبان و ژوئیسانس، ترجمه‌ی علی حسن‌زاده، تهران: نشر بان.
قرآن (1385)، ترجمه‌ی ابوالفضل بهرام‌پور، چاپ سوم، تهران: انتشارات آوای قرآن.
کرتیس، وستاسرخوش (1393)، اسطوره‌های ایرانی، ترجمه‌ی عباس مخبر، چاپ دهم، تهران: نشر مرکز.
گزیده‌های زاداسپرم (1366)، ترجمه‌ی راشد محصل، تهران: موسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
لاکان، ژاک (1393)، تلویزیون، ترجمه‌ی انجمن روان‌پژوهان فارسی زبان فرانسه، تهران: نشر رخداد نو.
لاکان، ژاک (1397)، اضطراب: شکل‌های ابژه، ترجمه‌ی صبا راستگار، دفتر سوم، جلد پنجم، تهران: نشر پندار تابان.
لوران اسون، پل (1399)، لکان، ترجمه‌ی مرضیه خزائی و مهرگان نظامی‌زاده، چاپ دوم، تهران: نشر ثالث.
مکارمی، حسن (1399)، درس گفتارهایی پیرامون مبانی پایه‌ای آموزه‌های ژاک لاکان، تهران: نشر نشانه.
منشی قمی، قاضی میراحمد (1352) ، گلستان هنر، به اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
میهن‌دوست، محسن (1389)، مکر زن، چاپ سوم، تهران: نشر گل‌آذین.
نامور مطلق، بهمن (1392)، درآمدی و اسطوره‌شناسی، تهران: نشر سخن.
نجم‌آبادی، افسانه (1400)، چرا شد محو از یاد تو نامم، ترجمه‌ی شیرین کریمی، چاپ سوم، تهران: نشر بیدگل.
وکیلی، شروین (1388)، نرگس و نرسه، پژوهشنامه‌ی فرهنگ و ادب، 5 (8)، 36- 12.
وکیلی، شروین (1390)، اسطوره‌ی یوسف و افسانه‌ی زلیخا، تهران: نشر فرهنگی و هنری خورشید راگا.
پایگاه مجازی سوشیانس، به آدرس: https://www.soshians.ir/fa/%da%a9%d8%aa%d8%a7%d8%a8%e2%80%8c%d9%87%d8%a7/
هومر، شون (1394)، لاکان، ترجمه‌ی محمدعلی جعفری و سیدمحمدابراهیم طاهائی، تهران: نشر ققنوس.
Foucault, Michel (1972), the Archaeology of Knowledge, trans. A. M. Sheridan Smith, New York: Pantheon Books.
Foucault, Michel (1980), POWER/KNOWLEDGE, Selected Interviews and Other Writings 1972-1977, Ed. By Colin Gordon, New York: Pantheon Books.
Lacan, Jacques (1962-63), The Seminar of Jacques Lacan, Book X, Anxiety, Translated by Cormac Gallagher from unedited French typescripts.
Najmabadi, Afsaneh (2005), Women With Mustaches and Men Without Beards: Gender and Sexual Anxieties of Iranian Modernity, California: University of California Press.