بنیان‌های بصری خط گلزار در هنر ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه کتابت و نگارگری، دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان.

2 استادیار گروه هنر اسلامی، دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان.

چکیده

خط گلزار یکی از گونه‌های متعدد خطوط تفننی و تزئینی در تاریخ خوشنویسی ایران است که بیشترین آثاری که بدین شیوه خلق شده متعلق به اواخر دوره قاجار است. با این حال، شواهد و نمونه های تاریخی بیانگر آن است که ریشه‌های فرمی این گونه خوشنویسی به سده‌های پیش از قاجار بر می‌گردد. این پژوهش بر آن است تا ضمن ردیابی خط گلزار در ادبیات سده‌های پیشین، منشا شکل‌گیری آن را نیز بر اساس مستندات و شواهد موجود مشخص کند. از این رو، این پژوهش به دنبال یافتن پاسخ این پرسش‌ است که ریشه‌های شکل‌گیری خط گلزار بر پایه مستندات، چه دوره‌ای و چگونه است؟ مطالعات اولیه بیانگر تاثیر تزئینات معماری بر شکل‌گیری این گونه خوشنویسی تزئینی بود. از این رو، حجم نمونه و روش نمونه‌گیری آثار در این پژوهش، 23 آرایه معماری به شیوه در دسترس بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی، بوده است. نتایج بیانگر آن است که وجود نمونه‌های متعدد گلزار در قالب توپی‌های ته‌آجری یا کلوک‌بندها در تزئینات معماری دوره سلجوقی و ایلخانی، قدمت استفاده از آن را حداقل تا اوایل قرن 6 ه.ق پیش می‌برد. این شیوه تزئین در کتیبه‌های کوفی گوشه‌دار مورد استفاده قرار گرفته و شامل نقش مایه‌های هندسی، گیاهی و نوشتاری است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


احتشامی، محسن (1388)، رویاهای تصویری: نگاهی به یک خط نوشته قاجاری، پیام بهارستان، سال دوم، ش 5، صص 1003-1007.
بیانی، مهدی (1363)، احوال و آثار خوشنویسان، تهران: علمی.
پاکباز، روئین (1386)، دایره المعارف هنر. چاپ ششم، تهران: فرهنگ معاصر.
حجازی، رئوفه؛ صحراگرد، مهدی (1398)، گونه‌شناسی فرم و محتوا در تزئینات خط گلزار، مجموعه مقالات برگزیده خوشنویسی همایش ملی خوشنویسی و نگارگری، صص 69-94، اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان.
حمزوی، یاسر؛ اصلانی، حسام (1391)، آرایه های معماری بقعه پیر بکران، اصفهان: گلدسته.
خضرایی، سمانه (1389)، تزیینات توپی گچی ته آجری دوره ایلخانی (مطالعه تطبیقی مسجد جامع اشترجان و بقعه پیر بکران) ارائه طرح محیطی با استفاده از تکنیک سفال و لعاب اونچرین، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا.
دادور، ابوالقاسم؛ مصباح اردکانی، نصرت الملوک (1385)، بررسی نقوش و شیوه تزیین توپی گچی ته‌آجری در بناهای دوره سلجوقی و ایلخانی، هنرهای زیبا، ش 26، صص 85-92.
صادقی، عاطفه (1394)، گونه‌شناسی و مطالعه تطبیقی توپی‌های گچی ته‌آجری مسجد جامع و بقعه پیر بکران اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان.
صحراگرد، مهدی (1392)، شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی؛ کتیبه‌های مسجد گوهرشاد، مشهد: موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.
صفوت، نبیل (1379)، هنر قلم؛ تحول و تنوع در خوش نویسی اسلامی، ترجمه پیام بهتاش، تهران: کارنگ.
قلیچ‌خانی، حمیدرضا (1392)، زرافشان، تهران: فرهنگ معاصر.
کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی (1376)، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، تهران: مستوفی.
محمودی، آزاد (1387)، اصطلاحات خوشنویسی در شعر شاعران بزرگ ایران، تهران: فرهنگستان هنر.
مخلصی، محمدعلی (1364)، جغرافیای تاریخی سلطانیه، بی‌جا: مولف.
مدرسی طباطبایی (1355)، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمومنین قم، مجلد دوم، قم: چاپخانه مهر.
مرادی عنایت، منیره؛ نعمتی بابای‌لو، علی؛ محمدی آچاچلویی، محسن؛ هرندی، دانیال (1393)، بررسی مضامین شیعی در آثار خوشنویسی شیوه گلزار با تأکید بر نمونه موزه محرم تبریز، سفالینه، دوره 1، ش 2، صص 79-90.
مطمئن، نوا؛ نعمتی بابای‌لو، علی؛ صالحی، حسن (1400)، کتیبه‌های قرآنی مسجد مظفریه (کبود) تبریز، بررسی و تحلیل مضامین آیات در بستر تحولات زمان، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، دوره 5، ش 3، صص 119-144.
نیکبخت، محمدرضا و همکاران (1388)، خانقاه و آرامگاه چلبی اوغلو، تهران: گنج هنر.
هاشمی نژاد، علیرضا (1385)، آسمانی و زمینی، تهران: فروزان روز با همکاری دانشگاه شهید باهنر کرمان و فرهنگستان هنر.
Khatibi. Abdelkebir, Sijelmassi. Mohammed, (1996), the Splendor of Islamic Calligraphy, London: Thames & Hudson. Safadi, Yassin Hamid, (1978), Islamic Calligraphy, London: Thames & Hudson.
URL 2: http://www.kufic.info/architecture/aqsaray/aqsaray.htm (accessed date: 23/8/1397)