واکاوی مضامین پنهان مجالس بزم در دیوارنگاره‌های کوچک تالار مرکزی کاخ چهلستون

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای گروه پژوهش هنر، دانشکده پژوهش‌های عالی هنر و کارآفرینی، دانشگاه هنر اصفهان.

2 دانشیار گروه هنر اسلامی دانشگاه هنر اصفهان.

چکیده

کاخ چهلستون به عنوان بزرگترین کاخ در مجموعه‌ی دولت‌خانه اصفهان صفوی بود. این کاخ به پذیرایی‌های رسمی از سفرا و برگزاری جشن‌ها اختصاص داشت. در تالار مرکزی آن، مجموعه‌ای از نقاشی‌های کوچک در بخش بالای ازاره‌ها وجود دارد که غالباً به عنوان مجالس بزم توصیف می‌شوند. این توصیفِ درست اما کلی‌، موجب شده امکانات گفتمانی‌ای که در نحوه‌ی به تصویر کشیدن مفهوم بزم وجود دارد، از نظرها دور بماند. بررسی نقاشی‌های مذکور به روش توصیفی-تحلیلی، نشان می‌دهد که آنها تأکید ویژه‌ای بر نمایش ظروفِ متعدد می‌‌نوشی دارند و مجموعه‌ای از غیاب‌ها‌، همچون معماری، طبیعت زیسته، اسباب موسیقی، نوازندگان و رقاصان، نمایش تأکید مذکور را تقویت نموده‌اند. مطالعه‌ی چگونگی و چرایی این موضوع ذیل گفتمان سیاسی صفویان در همان دوران، روشن می‌سازد که این نقاشی‌ها فراتر از نمایش بزم درباری عمل کرده‌اند. تنگ‌ها، صراحی‌ها، ساغرها، پیاله‌ها، قدح‌ها و سایر ظروف، نه فقط نمایش مصرف باده، که در خوانشی عمیق‌تر، بازنمایی خود مفهوم مصرف هستند. آنها رابطه‌ای از مصرف و بدن را به نمایش می‌گذارند که در همان دوران، در گفتمان سیاسی-اقتصادی‌ صفویان ذیل انحصارطلبی شاه و طبقه‌ی دربار، منابع اقتصادی را به سوی مصرف فردی(در مقابل مصرف تولیدی)، سوق داد. مقاله‌ی حاضر به شرح رابطه‌ی این تصاویر و گفتمان معاصرشان می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آژند، یعقوب (1385)، ققنوس‌وار در آتش، تفحصی در باب مثنوی سوز و گداز و دیوارنگاره‌ای در چهل‌ستون. گلستان هنر، (5)، 118-122. آژند، یعقوب (1393). مکتب نگارگری اصفهان، تهران: فرهنگستان هنر.
آژند، یعقوب (1394)، مکتب نگارگری تبریز و قزوین-مشهد، تهران: فرهنگستان هنر.
آقاجانی، حسین، جوانی، اصغر (1386)، دیوارنگاری عصر صفویه در اصفهان، تهران: فرهنگستان هنر.
اسمعیلی جلودار، محمد و قاسمی قاسموند، یوسف (1398). مقایسه تطبیقی-تحلیلی نقش سفالینه بر دیوارنگاره‌های دوره صفویه با سفال‌های این دوره با تمرکز بر نقوش کاخ چهلستون اصفهان. دوفصلنامه نگارینه هنر اسلامی، 6(18) ، 54-71.
doi: 10.22077/NIA.2020.3036.1275
اصلانی، احسان (1386)، بررسی شیوه تمپرا در دیوارنگاری مکتب اصفهان، برگرفته از کتاب مجموعه مقالات نگارگری ج1، گردهمایی مکتب اصفهان، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
بابایی، سوسن و دیگران (1393)، غلامان خاصه: نخبگان نوخاسته ی دوران صفوی، ترجمه حسن افشار، تهران: نشر مرکز.
بابایی، سوسن (1385)، شاه عباس دوم، فتح قندهار، چهل ستون و دیوارنگاره های آن. ترجمه یعقوب آژند، گلستان هنر، (5). 102-117. بابایی، سوسن (1398)، اصفهان و کاخ هایش، ترجمه مصطفی امیری، تهران: فرهنگ جاوید.
برینیولی، ژان (1385)، بینش شاه عباس: شهرسازی سلطنتی اصفهان. ترجمه داوود طبایی، گلستان هنر، (5)، 60-71.
پاکباز، رویین (1385)، دایره المعارف هنر، تهران: فرهنگ معاصر.
پاکباز، رویین (1386). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: انتشارات زرین و سیمین.
تاورنیه (1389)، سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی،تهران: نیلوفر. تقوی، عابد و هاشمی زرج آباد، حسن (1391). نقش مراکز شهری در پویایی مناسبات اقتصادی عصر صفوی( مطالعات موردی: اصفهان، بندرعباس، فرح آباد ساری). نامه انسان شناسی، 10( 17)، 43-62.
تقوی، منیره سادات و مراثی، محسن (1391). مطالعه‌ تطبیقی کلاه مردان در سفرنامه‌ها و نگاره‌های دوران صفوی با تاکید بر دیوارنگاره‌های کاخ چهلستون اصفهان. مطالعات تطبیقی هنر، 2(3)، 1-17.
جوادی، شهره (1390)، منظر طبیعت در مینیاتور ایرانی. منظر، (15)، 12-15.
جوانی، اصغر (1391)، سنت ستی هند در دیوارنگاره کاخ چهلستون و مثنوی سوز و گداز(تجلی روابط فرهنگی ایران و هند در عصر شاه عباس دوم و اکبرشاه). پژوهش هنر، 2(3)، 1-10.
حقایق، آذین و فهیمی‌فر، اصغر (1397)، خوانش انتقادی بازنمایی تصویری «نبرد چالدران» در کاخ چهل‌ستون اصفهان. جستارهای تاریخی، 9 (1)، 65-85.
doi. 10.30465/HCS.2018.3257
حلیمی، محمد حسین (1386)، بیانی نوین در طراحی و نقاشی چهل‌ستون، برگرفته از کتاب مجموعه مقالات نگارگری ج1، گردهمایی مکتب اصفهان، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
خالقیان، سیما؛ قندهاری، شیما و فصیحی، فرزانه(1398). بررسی تطبیقی ارتباط انسان نگاره‌های کاخ‌ها و نقوش منسوجات عصر صفوی(نمونه موردی: کاخ چهلستون اصفهان). معماری شناسی، 2(9)، 1-10.
دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه دهخدا، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
روحی، زهره (1398)، تن‌بارگی در عصر صفویه، چاپ اول، تهران: نشر انسان‌شناسی.
سانسون (1346)، سفرنامه، ترجمه تقی تفضلی، تهران: بی‌جا.
شاردن (1372)، سفرنامه شاردن، تهران: توس. طاهر، حکیمه (1398)، جنسیت و قدرت در دیوارنگاره‌های صفوی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
عابدینی‌مغانکی، مریم(1397)، زمینه‌های تداوم خاصه‌سازی در عهد شاه‌عباس دوم صفوی. تاریخ اسلام و ایران، 28(37) ، 105-124.
عبدی، ناهید و پنیریان، آزاده (1393). بررسی آیکونوگرافیک دیوارنگاره‌های کاخ چهلستون اصفهان با مضمون گلگشت و سرور. نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، (13)، 95-110.
عالمی، مهوش (1390)، نماد پردازی در باغ ایرانی؛ حس طبیعت در باغ‌های سلطنتی صفوی. مترجم شهرزاد خادمی، منظر، (17)، 6-13. عطارزاده، عبدالکریم (1387)، نگاهی به چهل‌ستون از روزنی دیگر، برگرفته از کتاب مجموعه مقالات نگارگری ج6، گردهمایی مکتب اصفهان، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
فوران، جان (1399)، مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
فیگوئروا،دن‌گارسیا (1363)، سفرنامه، ترجمه علیرضا سمیعی، تهران: نشر نو.
کریمی‌موغاری، زهرا و خرمی‌مقدمی، آزاده (1394). بررسی عملکرد اقتصادی ایران در عصر صفوی و مقایسه آن با اروپای قرن 17 با رویکرد نهادی. فصلنامه برنامه‌ریزی و بودجه، 20(2)، 143-180.
کمپفر،انگلبرت (1363)، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، چاپ سوم، تهران: انتشارات خوارزمی.
میرجعفری، حسن؛ دهقان‌نژاد، مرتضی و طهماسبی، ساسان (1385). پیامدهای سیاسی خاصه‌سازی در دوره صفویه. مجله علمی-پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، 2(44 و 45)، 1-15.
نفیسی، علی‌اکبر (1355)، فرهنگ نفیسی، بی‌جا: کتابفروشی خیام. نویدی، داریوش (1386)، تغییرات اجتماعی-اقتصادی در ایران عصر صفوی، قرن شانزدهم و هفدهم میلادی، چاپ اول.، تهران: نشر نی.
هنرفر، لطف الله (۱۳۵۱)، کاخ چهلستون. هنر و مردم، (121)، 3-31.
Rogoff, I. (2001) `Studying visual culture', in N. Mirzoeff (ed.), The Visual Culture Reader. London: Routledge, pp. 24-36. Rose, Gillian (2002), Visual Methodologies, An Introduction to Interpretation of Visual Materials, Sage Publication. London.
Taylor, Joshua C.(1957). Learning to Look: A Handbook for the Visual Arts. Chicago and London: University of Chicago Press.