بازشناسی فرم و مضمون موجودات زنده غیر انسانی در کاشی های زرین فام امامزاده علی بن جعفر قم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد پژوهش هنر، گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه سمنان، ایران.

2 استادیار گروه مرمت و احیاء بناهای تاریخی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه سمنان، ایران.

چکیده

پژوهش پیش رو با هدف بررسی بازتاب موضوعات اجتماعی در نقوش موجودات زنده در کاشی‌های زرین‌فام در بنای مذهبی و آرامگاهی است. بر این اساس تلاش می شود تا به ماهیت نقش‌مایه‌های موجودات زنده و بکارگیری آن‌ها در بنای آرامگاهی علی‌بن جعفر قم و به موازات آن نقاشی دیواری امام‌زادگان طیب و طاهر پرداخته شود. اصلی‌ترین پرسش‌های مطرح شده بدین قرار است:۱- منبع تصویری موجودات زنده غیر انسانی کاشی های زرین فام بقعه علی‌بن جعفر قم چه بوده است؟ ۲-  استفاده از نقشمایه های موجودات زنده در این بنای مذهبی در راستای چه ایده هایی شکل گرفته؟ بررسی ها نشان داد که فرم و موضوع نقشمایه ها با نمونه های تصویر شده در نسخه قرن هفتمی عجایب المخلوقات قزوینی مطابقت دارد. با این هدف که با زبانی ساده به مردم نشان دهد که همه چیز این دنیا جزیی از نمود آفریدگار است که شاید ناشی از همان دیدگاه وحدت وجودی باشد که ابن عربی استاد قزوینی مطرح می کند. این عقاید با سوگیری های فکری بانیان احتمالی بنا یعنی خاندان صفی در قم نیز هم راستا بوده. توجه به نقشمایه های عجایب المخلوقات به استناد نقاشی های دیواری امامزاده طیب و طاهر تا قرن ها بعد ادامه داشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اتینگهاوزن، ریچارد (1390). نمایش‌های جانوری و سرگرمی‌های مصور در هنر اسلامی، مترجم صفورا فضل‌اللهی، انتشارات پیام بهارستان، 4 (13)، 303-282.
بلر، شیلا (1394). نخستین کتیبه‌ها در معماری دوران اسلامی ایران‌زمین، مترجم مهدی گلچین عارفی، تهران: انتشارات شرکت چاپ و نشر شادرنگ.
بلخاری قهی، حسن (۱۳۸۸). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی‌، تهران: حوزه هنری سوره مهر.
بهدانی، مجید؛ خزایی، محمد (1399). بررسی نقوش کاشی‌های زرین‌فام با موضوع صورفلکی در امامزاده جعفر دامغان (با تأکید بر نسخه صورالکواکب قرن هفتم هجری)، فصلنامه نگره، 15(56)، 51-39،
doi: 10.22070/negareh.2020.3124
بیک ارباب، محمدتقی (1295). تاریخ دارالایمان قم، به کوشش حسین مدرسی طباطبایی، قم: انتشارات حکمت.
بیگ باباپور، یوسف؛ و غلامیه، مسعود (1390). عجایب‌المخلوقات و غرائب‌الموجودات، قم: انتشارات مجمع ذخائر اسلامی.
حاتمی، امیرحسین (۱۳۹۸). بررسی انتقادی سنّتِ عجایب‌نگاری در جهان اسلام؛ مطالعه موردی عجایب‌المخلوقات زکریای قزوینی، پژوهشنامه تاریخ اسلام، 9 (34)، 112-89
کرباسی، قباله (1384). دایره‌المعارف تشیع، زیر نظر حاج سید جوادی، احمد صدر، کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی، جلد سیزدهم، تهران: انتشارات شهید سعید محبی.
دلال موسوی، محمد و بهرامی خشنودی، مرتضی (1384). حاکمان قم، قم: انتشارات زائر.
دلاوری، دیانا (1395). نگارگری موجودات بحری در عجایب‌المخلوقات زکریاء قزوینی، تهران: انتشارات پویان.
رمضانی، مریم (1400). بررسی بازتاب تفکرات حاکمان پساایلخانی قرن هشتم قم بر تزیینات بناهای آرامگاهی این دوره، پایان‌نامه کارشناسی ارشد - پژوهش هنر، دانشگاه سمنان.
روح‌فر، زهره (1388). پژوهش در ساخت لعاب زرین‌فام در ایران: با تأکید بر رساله ابوالقاسم عبدالله کاشانی سده‌های 8-7 هجری قمری، رساله دکتری، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری - دانشگاه تربیت مدرس (دانشکده ادبیات و علوم انسانی).
سامانیان، صمد و پورافضل، الهام (1395). تحلیل تطبیقی سفالینه‌های مینایی و کاشی‌های زرین‌فام (سده 6 تا 7 هجری) با نگاره‌های نسخه کلیله‌ودمنه 707 ه.ق آل اینجو، فصلنامه نگره، 44: 19-4،
doi: 10.22070/negareh.2017.658.
صالحی، امیرحسین (1393). تجزیه عنصری سکه‌های ایلخانی جهت پی بردن به وضعیت اقتصادی و سیاسی زمان موردمطالعه با روش PIXE ، رساله دکتری، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
صدری، مهدی (1367). خاندان ابی طاهر کاشی آفرینندگان محراب‌های زرفام. فصلنامه هنر، 15: 39-28.
طوسی، محمد بن محمود بن احمد (1382). عجایب‌المخلوقات و غرائب‌الموجودات، تصحیح و مقدمه منوچهر ستوده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ن فیض قمی، عباس (1349). گنجینه آثار قم جلد اول، قم: انتشارات مهر استوار.
فیض قمی، عباس (1350). گنجینه آثار قم جلد دوم، قم: انتشارات مهر استوار.
قزوینی، زکریا ابن محمد ابن محمود (678). عجایب‌المخلوقات و غرائب‌‌الموجودات. نسخه مونیخ قوچانی، عبدالله (1371). اشعار فارسی کاشی‌های تخت سلیمان، تهران: انتشارات مرکز نشر دانشگاهی.
عبدالهی، سحر؛ موسوی حاجی، سید رسول؛ و جودکی عزیزی، اسدالله (1400). مطالعه و معرفی چند نمونه از کاشی‌های زرین‌فام موجود در مجموعه موزه‌ای موسسه‌ی فرهنگی موزه‌های بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی، مطالعات باستان‌‌شناسی دوران اسلامی، 2 (1)، 30-15.
 doi: 10.22080/jiar.2021.3216.
کراچکوفسکی، یولیانوویچ ایگناتی (1379). تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، مترجم ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کلبادی نژاد، مریم (1391). بررسی آزمایشگاهی و مطالعه سبکی کاشی‌های زرین‌فام موجود در آستانه حضرت معصومه (س) (حرم و موزه آستانه قم) و آستان حضرت رضا (ع)، پایان‌‌نامه دکترای تخصصی، رشته باستان‌شناسی - دوران اسلامی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
مدرسی طباطبایی، سید حسین (1335). تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم جلد دوم، قم: انتشارات مهر قم. مدرسی طباطبایی، سید حسین (1364). قم نامه: مجموعه مقالات و متون درباره قم، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی (ره). مدرسی طباطبایی، سید حسین (1353). خاندان علی صفی شهریارانی گمنام، قم: انتشارات کتابخانه آستانه مقدسه قم.
مصاحب، غلامحسین (1380). دایره‌المعارف فارسی، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی (وابسته به موسسه انتشارات امیرکبیر). موسوی خلخالی، سید نورالدین (1386). ذکر اخبار دارالایمان قم در سیاحت‌نامه‌ها (از مغول تا آخر قاجاریه)، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی (ره).
نزیل سامراء، محمد محسن (مشهور به شیخ آقابزرگ طهرانی) (1343). الذریعه الی تصانیف‌‌الشیعه جلد اول، قم: انتشارات اسماعیلیان. واتسون، آلیور (1390). سفال زرین‌فام ایرانی، ترجمه شکوه ذاکری، تهران: انتشارات سروش.
ویلبر، دونالد ن (1346). معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، مترجم عبدالله فریاد، تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Amitai, R. (2004). IL-KHANIDS i. DYNASTIC HISTORY, Encyclopædia Iranica, 12 (6), 645-654. updated version is available online at https://iranicaonline.org/articles/il-khanids-i-dynastic-history (Last Updated: March 27, 2012).
Blair, S. (2014). Art as Text: The Luster Mihrab in the Doris Duke Foundation for Islamic Art. Harrassowitz verlag. Wiesbaden, 407-435.
Bosworth, C. E., Afshar, I. (1984). ʿAJĀʾEB AL-MAḴLŪQĀT, Encyclopædia Iranica, 1 (7), 696-699. updated version is available online at http://www.iranicaonline.org/articles/ajaeb-al-makluqat
Tomoko, M. (2000). Persian Tiles on European Walls: Collecting Ilkhanid Tiles in Nineteenth-Century Europe. Ars Orientalis: 30, 39–54. http://www.jstor.org/stable/4434261 منابع اینترنتی Url 1: https://www.loc.gov/item/2021667228/
Url 2: https://www.cgie.org.ir/fa/article/241935/%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%AF%20%D9%88%20%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%AF#c3b24345d-e7cc-4c84-91d5-4c72d9c387c5