مطالعه نقش‌مایه‌های هندسی در سفالینه‌های دوران میانی اسلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو

2 سایر

3 دانشیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده هنر، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

چکیده

آثار هنری ایران،از جنبه‌های گوناگون همواره مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته ‌است. سفالینه‌های منقوش از دیرباز به عنوان نمادی از هنر ماندگار انسان، مطرح بوده است. از گذشته تا به حال به‌کارگیری هنرهای تزیینی به‌ویژه نقوش هندسی در تزیینات معماری، سفالگری و... امری رایج بوده است. نقوش سفالینه‌ها که بسیاری از آنها با نقش‌مایه‌های هندسی پرداخته شده‌اند، همواره بیانگر دیدگاه‌ها، مفاهیم نمادین و ارتباطات فرهنگی جوامع در ادوار مختلف بوده است. در هنر متعالی اسلامی هندسه جایگاه والایی دارد چراکه اشکال آن می‌توانست بصورت غیرمستقیم تجلی‌گاه مفاهیم اسلامی باشد. در واقع این عامل سبب ایجادپیوندی عمیق میان عرصه‌های مختلف هنری ازجمله هنر سفالگری و علم هندسه شد.
پژوهش پیش‌رو در نظر دارد با مطالعه، بررسی و تحلیل عناصر بصری نقش‌مایه‌های هندسی سفالینه‌های دوران میانی اسلامی، به چگونگی ساختار هندسی این نقوش دست یابد. این پژوهش با استفاده از مطالعه داده‌های بصری نمونه نقوش موجود در سفالینه‌های‌ مجموعه‌های هنری و همچنین یافته‌اندوزی منابع کتابخانه‌ای صورت پذیرفته‌است. نتایج مطالعات حاکی از آن است که نقوش هندسی به‌کار رفته بر روی سفالینه‌های این مجموعه‌ها، نشانگر استفاده از تنوع و دقت در نظم هندسی و نمادپردازی در آنها بوده و طرح این نقوش نیز، با علوم ریاضی و مثلثات قابل ارزیابی‌ است.

کلیدواژه‌ها


اردلان، نادر (1390)، حس وحدت، علم معمار، تهران.
آیت‌اللهی، حبیب‌الله (1380)، تاریخ هنر، نشر بین المللی مهدی، تهران.
آیت‌اللهی، حبیب‌الله (1390)، مبانی رنگ و کاربرد آن، سمت، تهران.
باسورث، ک.ا (1380)، از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان، پژوهش دانشگاه کمبریج، جلد چهارم، گردآورنده ریچارد .ن. فرای، ترجمه حسن انوشه، امیرکبیر، تهران.
بانر، جی فرانسیس (1389)، سه سنت خود تشابهی در تزیینات هندسی(قرن هفتم و نهم هجری)، ترجمه‌ی مهسا خوارزمی، رضا افهمی، کتاب ماه هنر، شماره 139، صص 38- 30.
بروک، اریک ( 1387)، نقوش هندسی اسلامی، ترجمه‌ی بهروز ذبیحیان، مازیار، تهران.
بوزجانی، ابوالوفاء، محمد بن محمد (1369)، هندسه ایرانی، برگردان سید علیرضا جذبی، سروش، تهران.
پهلوان، فهیم (1387)، ارتباطتصویریازچشم‌اندازنشانه‌شناسی، دانشگاه هنر، تهران.
پوپ، آرتور (1383)، شاهکارهای هنر ایران، ترجمه پرویز ناتل خانلری، علمی و فرهنگی، تهران.
پوپ، آرتور اپهام (1387)، سیری در هنر ایران از دوران پیش ار تاریخ تا امروز، جلد چهارم، ویرایش سیروس پرهام، علمی و فرهنگی، تهران.
جنسن، چارلز (1390)، تجزیهوتحلیلآثارهنرهایتجسمی، ترجمه بتی آواکیان، سمت، تهران.
حلیمی، محمد حسین (1381)، اصول مبانی هنرهای تجسمی، چاپ ششم، افست، تهران.
حمزه‌لو، منوچهر (1381)، نقوش ظروف سفالی ایران در دوره‌ی سلجوقی، کتاب ماه هنر، شماره 45 و 46، صص 89-86.
دهخدا، علی‌اکبر (1377)، فرهنگ لغت دهخدا، زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، ج 14، چاپ دانشگاه تهران، تهران.
رازی، محمد بن زکریا (1349)، الاسرار، ترجمه حسنعلی شیبانی، دانشگاه تهران، تهران.
روحانی، حمیدرضا (1393)، گونه‌شناسی کاسه‌های سفالین سلطان‌آباد در عصر ایلخانی از طریق تحلیل و تطبیق شکل بدنه و تزیینات، مجله نگره، شماره 31، صص 75-61.
روحفر، زهره (1388)، پژوهش در ساخت لعاب زرین فام در ایران؛ با تاکید بر رساله ابوالقاسم عبدالله کاشانی سده‌های 8-7 هجری قمری، پایان‌نامه دکترا، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
سامانیان، صمد (1387)، هندسه نقوش اسلامی، آموزش‌های فنی و حرفه‌ای، چاپ اول، موسسه فرهنگی هنری شقایق روستا، تهران.
شاطری، میترا (1388)، سفال‌گونه نقش‌کنده در گِلابه، سیر تحول و جایگاه آن در روابط فرهنگی، اقتصادی ایران دوره اسلامی با تکیه بر یافته‌های سفالین منطقه الموت، پایان‌نامه دکترا، دانشگاه تهران، تهران.
شایسته‌فر، مهناز (1386)، نقش‌مایه‌های تزیینی سفالینه‌های دوره ایلخانی موزه ایران باستان، هنرهای تجسمی؟؟؟، شماره 27، صص 29-22.
شکاری نیری، جواد (1385)، «عرفان نظری و نقوش هنرهای کاربردی در معماری اسلامی»، کتاب ماه هنر، شماره 91 و 92، صص 19- 8.
شوالیه، ژان و گربران، آلن (1388)، فرهنگنمادها، ترجمه سودابه فضائلی، جیهون، تهران.
صادقی، صدیقه (1388)، هندسه، کتاب ماه علوم و فنون، شماره 118، صص 23- 13.
عباسیان، میرمحمد (1370)، تاریخ سفال و کاشی در ایران از عهد ماقبل تا کنون، گوتنبرگ، تهران.
عصام، سعید و پارمان، عاشیه (1377)، نقش‌های هندسی در هنر اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، سروش، تهران.
فارابی، ابوالنصر محمد (1348)، احصاءالعلوم، برگردان حسین خدیو جم، انتشارات علمی فرهنگی، تهران.
کیانی، محمد‌یوسف و کریمی، فاطمه (1364)، هنر سفالگری دوره اسلامی ایران، چاپ اول، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، تهران.
گروبه، ارنست (1384)، سفال اسلامی(جلد هفتم از گزیده ده‌جلدی مجموعه هنر اسلامی)، ترجمه فرناز حایری، کارنگ، تهران.
لائور، دیوید و پن‌تاک، استیون (1391)، مبانی طراحی، ترجمه محمد تقی فرامرزی، لاهیتا، تهران.
لولر، رابرت ( 1368)، هندسه مقدس، ترجمه هایده حائری، علمی و فرهنگی، تهران.
محمدحسن، زکی (1366)، تاریخ صنایع ایران، ترجمه محمدعلی خلیلی، چاپ دوم، اقبال، تهران
معمارزاده، محمد (1386)، تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی، دانشگاه الزهرا، تهران.
مکی‌نژاد، مهدی (1392)، مرکزگرایی، تقارن و تکرار در هنرهای سنتی ایران، فصلنامه کیمیای هنر، سال 3، شماره10، صص 108-99.
نصر، سید حسین (1366)، علم در اسلام، ترجمه احمد آرام، سروش، تهران.
نوایی، کامبیز (1383)، نکاتی پیراون نقوش اسلامی، کنگره تاریخ معماری و شهرسازی، ج2، تهران.
ورجاوند، پرویز (1384)، کاوش رصد خانه مراغه، امیرکبیر، تهران.
ویلسون، اوا (1388)، طرح‌های اسلامی، چاپ دوم، ترجمه محمدرضا ریاضی، سمت، تهران.
آرشیو عکس و کاربرگ‌های سفالینه‌های مجموعه موزه‌های بنیاد مستضعفان(دفینه).
آرشیو عکس سفال موزه رضا عباسی.
آرشیو عکس سفال موزه ملی ایران.
Baykusoglu, Serkan (2009), A pesearch on Islamic Geometric Patterns, PgCert in the Teaching of Mathematics, University of wolverhampton, MODULE , TE4061, pp 35-1.
Bier, Carol (2008a), Art and Mithal: Reading Geometry as Visual Commentary, Iranian studies, 41(4), pp. 491-509.
Bier, Carol (2008b), Geometric Pattern and Interpretaion of Meaning: Two Monuments in Iran, Bridges Mathematical Connection in Art, Music, and Scince, Washington, DC, pp 67-78
Ettinghausen, Richard (1979), The Taming of the Horror Vacui in Islamic Art, Proceedings of the American Philosophical Society, 123(1), pp. 15–28.
Fehervari, Geza (1998), Pottery of the Islamic World, Kuwait, Tareq Rajab Museum, Taris, London/New York.
Golombek, Lisa (1988), The Draped Universe of Islam, in Content and Context of Visual Arts in the Islamic World, ed. P. Soucek, Pennsylvania Stat University, University Park, PA and London, pp. 25–49.
Grabar, Oleg (1992), The Mediation of Ornament, Bollingen Series XXXV, 38, Princeton University Press, Princeton (esp.ch. 3, The Intermediary of Geometry).
Grube, E. J (1976), Islamic pottery of the Eight to the Fifteenth Century in the Keir Collection, Publishing in London, pp. 113-164.
Hillenbrand, Robert (1994), The Rerationship between Bookpainting and Luxury Ceramics in 13th century Iran, In The Art of The Saljugs in Iran and Anatolia, Proceeding of a Symposium Held in Edinburg in 1982, Mazda, California, 3, pp.134-145.
Holm, Jean (2001), Sacred Place, Themes in Religious Studies ,Continuum International Publishing Group, Bloomsbury Publishing PLC, London, United Kingdom.
Jenkins, Marilyn (1983), Islamic Pottery a Brife History Marilyn, the Metropolitan Museum of Art Bulletin, Islamic Art, New Series, Vol. 1, pp. 1-53.
Lane, Arthure (1947), Eaerly Islamic Pottery, Mesopotamia, Egypt and Persia, Victoria and Albert Museum, Faber and Faber, London.
Schnyder, Rudolf (1968), Saljuq Pottery in Iran, The Memorial Volume of The VHT International Congress of Iranian Art & Archaeologhy (Tehran- Isfahan-Shiraz), Special publication of the Ministry of Culture and Arts, Vol.2, pp.189-197.